Մխիթարյան Միաբանությունն երեկ և այսօր

Կան կարծիքներ, որ հին ժամանակներում Վենետիկի Ս. Ղազար կղզին եղել է Բենեդիկտյան կրոնավորների բնակատեղի: 12-րդ դարում Վենետիկի բնակիչները հաճախ էին մեկնում Ասորիք` առևտրի նպատակով, և կամ Երուսաղեմ` ուխտի, և նրանցից շատերը վերադառնում էին այնտեղ տարածում գտած բորոտություն հիվանդությամբ: Բորոտներին մի տեղ ապաստանելու նպատակով նախ Վենետիկում կառուցեցին մի հոգետուն, որը կրում էր «Աղքատ Ղազարոս» անունը (ժողովրդական ավանդությունը վկայում էր, որ Քրիստոսի բարեկամ Ղազարոսը ևս բորոտ է եղել): Սակայն հիվանդների թվի ավելացմանը զուգահեռ` անհրաժեշտություն առաջացավ այլ լուծում փնտրել: 1182 թվականին Ս. Ղազար կղզու վրա կառուցեցին մի մեծ անկելանոց` բորոտների համար, և եկեղեցի: Չորս դար շարունակ կղզին եղել է բորոտների բնակատեղի, և ժողովուրդը կղզուն տալիս է Ս. Ղազար անունը: Ժամանակի հետ, երբ հիվանդների թիվն անհամեմատ նվազում է, իշխանությունները որոշում են կղզում ժողովել քաղաքի մուրացիկ աղքատներին: Բավական երկար ժամանակ անց աղքատների անկելանոցը տեղափոխվեց քաղաք, և կղզին մնաց ամայի` իր հին շինություններով ու եկեղեցիով: Ահա այս կղզում 1717 թվականին հիմնավորվեց Մխիթար Սեբաստացու հիմնած միաբանությունը, որը նրա մահից հետո (1749թ.) կոչվեց Մխիթարյան միաբանություն:

Հետաքրքիր է, թե ինչու Մխիթար Սեբաստացին հայ ժողովրդի մեջ լուսավորություն տարածելու նպատակով ընտրեց Հայաստանից տասնյակ հազարավոր կիլոմետրերով հեռու մի վայր: Այս հարցի պատասխանը մեզ կտան 18-րդ դարի հայաստանյան իրականությունն ու Մխիթարի կենսագրությունը:

18-րդ դարի առաջին կեսին Արևմտյան Հայաստանը կրոնական երկպառակությունների եռուն փուլում էր: Հայ լուսավորչականներն ու հայ կաթոլիկները դեռ երբեք միմյանց դեմ այդքան անխնա և դաժան պայքար չէին մղել: Իրարանցման կենտրոնը Կ. Պոլիսն էր: Թուրքական բանտերը լցված էին կաթոլիկության մեջ մեղադրվող հայերով: Հակամարտությունն ավելի սաստկացավ, երբ երկու կողմերն էլ ձեռք բերեցին ուժեղ, բայց և՝ կամակոր ներկայացուցիչներ: 1700 թվին Կ. Պոլիս հասավ Ֆրանսիայի նոր դեսպանը` Ֆերիոլը, իսկ 1701 թվականին Կ. Պոլսի հայերն իրենց համար պատրիարք հրավիրեցին Էրզրումի առաջնորդ Ավետիք վարդապետին: Լյուդովիկոս 14-րդի ներկայացուցիչը Թուրքիայի մայրաքաղաքում չտեսնված գոռոզ ու կամակոր վարք էր դրսևորում: Ֆերիոլը ժամանակի հետ դարձավ Կ. Պոլսում բուն դրած կաթոլիկների կույր գործիքը: Իսկ Ավետիք պատրիարքը հայտնի էր նրանով, որ դեռևս Էրզրումում սաստիկ հալածանքների էր ենթարկում հայ կաթոլիկներին: Իր այս «ջանասիրության» համար էլ նա հրավիրվել էր Կ. Պոլիս: Թուրքիայի մայրաքաղաք հասնելուն պես` նա բավականաչափ խիստ չհամարեց կաթոլիկների դեմ վաղուց սկսված հալածանքները: Ավետիքն, ըստ վկայությունների, անձամբ էր ծեծում կասկածելի, անհավատարիմ թվացող մարդկանց: Շատերը սարսափահար փախչում էին Կ. Պոլսից: Եվ նրանցից մեկն էլ Մխիթար վարդապետ Սեբաստացին էր, Մխիթարյան հռչակավոր միաբանության հիմնադիրը:

Փոքր Ասիայի մի այնպիսի կորած ու խավար անկյունում, ինչպիսին է Սեբաստիա քաղաքը, 1676 թվականին վաճառական Պետրոսից և նրա կնոջից` Շահրիստանից, ծնվում է արու զավակ, որին ազգային եկեղեցու ծիսակատարությամբ մկրտում են Մանուկ անունով: Ըստ Լեոյի` նրան տվին մի ողորմելի ուսում, որ հնարավոր էր այն խավար ժամանակներում, թուրքական մի քաղաքի մեջ: Ասում են՝ նա հինգ տարեկան էր, երբ սկսեց գրել-կարդալ սովորել տեղական քահանայի մոտ: Սակայն քահանայի գիտելիքների պաշարը մեծ չէր, և տասը տարեկանում Մանուկն արդեն վերջացրեց ուսումը: Երեխային այնքան է գրավում եկեղեցական կյանքը, որ սկսում է մտածել ճգնավոր դառնալու ուղղությամբ: Մի անգամ նա լսում է մի պատմություն, թե ինչպես էր Հովհաննես-Մկրտիչն իր պատանեկությունն անցկացրել անապատում, որտեղ նրան կերակրում ու ծառայում էին հրեշտակները: Այս մտքից հափշտակված` Մանուկն իր ընկերոջ հետ գտնում է քաղաքի մատույցներում գտնվող մի քարայր, և երկուսով սկսում են այնտեղ ծնկաչոք աղոթել` սպասելով հրեշտակների այցին: Օրը մթնում է, սակայն հրեշտակները չեն երևում: Հրեշտակների փոխարեն քաղցած երեխաների ձայնի վրա հասնում են ծնողներն ու նրանց վերադարձնում տուն: Ինը տարեկանում Մանուկը դպիր է ձեռնադրվում: Տասը տարեկանում ծնողները Մանուկին վերցնում են քահանայից և հանձնում իրենց տան հարևանությամբ բնակվող երկու քույրերի` Մանասե և Մարիամ կույսերին, որոնք քաղաքում հռչակված էին որպես սուրբ: Մանուկի կյանքի այս ընթացքին այսպես է անդրադառնում Լեոն. «Մանասեն արդեն նշանված աղջիկ էր, երբ ճգնավորական տենդը նրան էլ բռնեց, և նա հրաժարվեց ամուսնությունից, և երկու քույրեր նստեցին իրենց հոր տանը` պասով և աղոթքներով հոգի գտնելու համար: Հազիվհազ կարդալ սովորելով` այս կույսերը դարձան ֆանատիկոս միանձնուհիներ: Ի՞նչ էր սովորում Մխիթարը նրանց մոտ: Միայն կրոնական նախապաշարմունքներ…: Նույնիսկ այն ժամանակվա վանական գիտությունը չէին կարող ավանդել այդ կույսերն իրենց աշակերտին, այնքան տգետ ու անպատրաստ էին: Նրանք միայն երազներ էին տեսնում, իհարկե, միայն բարեպաշտական բովանդակություն ունեցող երազներ, որոնք մի-մի մարգարեական գուշակություն էին. զարմանալի է, որ մարգարեությունները երկինքը երկու քույրերին միևնույն ձևով էր ուղարկում. նրանք քնում էին առանձին-առանձին, բայց տեսնում էին նույն երազը: Անկասկած, պատանի Մխիթարի գլուխը ավելի ևս շշմում էր այդ տեսիլքներից»:

Այս կույսերը մի օր հայտնում են Մանուկին, թե նրա մասին երազ են տեսել, իբր Մանուկը պիտի դառնա վարդապետ: Այս պատմությունն ավելի է բորբոքում երեխայի երևակայությունն, ու նա՝ տասը տարեկան մի տղեկ, սկսում է դիմել կյանքի ճգնավորական պայմաններին. հրաժարվում է մսից, գինուց, յոթ տեսակ պտուղներից, կամենում է հրաժարվել նաև կաթնեղենից ու մրգերից, բայց կույսերը չափավորում են նրա պոռթկումը` երկնքի կողմից հայտնելով, որ նա պիտի դառնա եկեղեցու մշակ, ուստի առողջությունը նրան դեռևս պետք է: Ոչ միայն առավոտյան, այլև գիշերային աղոթքները դրսում, նույնիսկ ձմռան սոսկալի ցրտերին, մաշեցրին քույրերի առողջությունը, նրանց դարձնելով անդամալույծ: Երկար տարիների նրանց անդամալույծ կյանքին վերջ դրեց մահը: Մահվանից հետո կույսերը հռչակվեցին որպես սրբեր:

Մանուկը վանք մտնելու մի քանի անհաջող փորձեր է անում, երբ դեռ 10-12 տարեկան էր: Եվ երբ նա դարձավ 15 տարեկան, Մանուկը մտնում է Սեբաստիայի մոտ գտնվող Ս. Նշանի վանքը: Կարճ ժամանակում վանահայր Անանիա եպիսկոպոսը 1691 թվականին Մանուկին ձեռնադրեց սարկավագ` նրան տալով նոր` Մխիթար անունը: Սուրբ գրքերի ընթերցանությունը, պարապմունքները, ամեն դեպքում, չէին բավարարում Մխիթարի հետաքրքրությունն ու չէին տալիս հարցերի պատասխաններ, և նա գիտակ ուսուցչի կարոտ էր զգում: Եվ մի օր Սեբաստիա է գալիս Էջմիածնից մի նվիրակ` Միքայել եպիսկոպոսը, որը գիտնականի համբավ ուներ: Մխիթարը մտնում է նրա մոտ աշակերտելու` 12 տարի ծառայելու պայմանով: Եպիսկոպոսը և Մխիթարը, երկու ամիս մնալով Սեբաստիայում, տեղափոխվում են Եվդոկիա, ապա Կարին: Սեբաստիայից հեռանալուց հետո եպիսկոպոսը Մխիթարի հետ սկսել էր վատ վարվել: Մինչև անգամ գանակոծում էր նրան: Վերջապես հասնում են Էջմիածին: «Հայոց ամենագլխավոր վանքը, ուր նստում էր հայերի հոգևոր գլուխը, անշուշտ, ներկայանում էր յուրաքանչյուր ուսումնածարավ պատանուն իբրև ավետյաց երկիր: Բայց այնտեղ Մխիթարին սպասում էր հիասթափումն»: Լեոյի ներկայացմամբ` գրագետ մարդկանց թիվն այն ժամանակ մատների վրա կարելի էր հաշվել, և դրա պատճառը հիմնականում այն էր, որ հայ հոգևորականները` որպես ուսուցիչ, այնպիսի բռնակալներ էին, որ նրանց շատ քչերը կարող էին դիմանալ: Մխիթարի ուսուցիչ եպիսկոպոսը նրանց ամենատիպիկ դրսևորումներից մեկն էր: Ծեծը, հայհոյանքը սովորական երևույթներ էին և կազմում էին մանկավարժական իմաստնության ու հմտության ամենակարևոր մասը:

Մխիթարն այստեղ չդիմացավ վանքի կյանքին: Բանն այն է, որ Միքայել եպիսկոպոսը սովորություն ուներ ուշ քնելու, իսկ նրա մոտ ծառայության մտած Մխիթարը, ոտքի վրա կանգնած, պիտի սպասեր եպիսկոպոսի «զարթոնքին»: Հետո, հազիվ մի կարճ ժամանակ հասցնում էր ննջել, երբ հիմա էլ արդեն հնչում էին եկեղեցու զանգերը, ու բոլորը միասին գնում էին գիշերային ու առավոտյան ժամերգության պաշտոնները կատարելու: Դեռ մութ էր լինում, երբ ավարտվում էր ժամասացությունը, և վարդապետներն ու եպիսկոպոսները դարձյալ գնում էին քնելու, իսկ Մխիթարը, մյուս սպասավորների նման, պարտավոր էր ամեն րոպե ոտքի վրա կանգնած մնալ ու սպասել, թե երբ իր վարժապետը կարթնանա ու հրամաններ կտա: Այս անքնությունն էր թերևս հիմնական պատճառը, որ 16-ամյա Մխիթարի աչքերը բորբոքվեցին: Սակայն Մխիթարն անգամ այդ վիճակում ստիպված էր նաև վանքապատկան այգիներում մշակություն անել: Հուսահատված Մխիթարը որոշում է փախչել Սևան:

Սակայն Սևանում էլ տիրում էր տգիտությունը: Որոշ ժամանակ նա մտնում է Բասենի Ս. Աստվածածնի վանքի դպրոց` որպես ուսուցիչ: Մի կարևոր հանգամանք կա Մխիթարի կենսագրության մեջ, որը, Լեոյի վկայությամբ, ամեն կերպ փորձում են կոծկել: Բանն այն է, Բասենի վանքում Մխիթարին հանկարծ հափշտակում է աշխարհիկ կյանքը: Չնայած որ նա պահեցողությամբ, զրկանքներով ամեն կերպ փորձում էր զրկել իր մարմինը, սակայն բնությունն անում է իր գործը: Եկավ ժամանակ, երբ երիտասարդական ավյունը սկսեց խոսել. երկու կանայք քիչ էր մնում հրապուրեին նրան: Սակայն դեպքի մանրամասներն անհայտ են, քանի որ վանքում հորինված կենսագրությունը մի քանի անորոշ ձևակերպումներով փակում է թեման` հավատացնելով, թե Մխիթարի գայթակղությունը հակառակ սեռի ներկայացուցիչներով լոկ սատանայի ձեռքի գործն էր:

Որոշ ժամանակ անց, 18 տարեկան հասակում, նա վերադառնում է Սեբաստիա` ծնողներին տեսակցելու, մտնում է մոտակա ս. Նշան եկեղեցին, սակայն Մխիթարի աչքերը նորից սկսում են ցավել, նա կուրանում է և ստիպված է լինում դուրս գալ վանքից` տանը բժշկվելու նպատակով: Ամբողջ ձմեռ` զրկված տեսողությունից, նա դարձյալ պարապում է: Վեց ամսվա կուրությունից հետո բացվում են նրա աչքերը, և երիտասարդը դարձյալ մտնում է վանք: 20 տարեկանում, Ս. Նշանի վանքում Մխիթարն աբեղա է ձեռնադրվում: Այդ ընթացքում Մխիթարը լսում է, որ Կ.Պոլսի մեջ է Հռոմի Պրոպագանդայի աշակերտ Կարնեցի Խաչատուր վարդապետը, որը գիտնականի համբավ ունի: 1697 թվականին նա գալիս է Պոլիս և առաջարկում Խաչատուր վարդապետին` նրա առաջնորդությամբ ընկերություն կամ միաբանություն ստեղծել` հայ ժողովրդին լուսավորելու նպատակով: Սակայն վարդապետն առարկում է` հիմնավորելով, թե դրա համար մեծ գումարներ են անհրաժեշտ, որոնք չկան: Սակայն միաբանություն հիմնադրելու գաղափարն այլևս Մխիթարի կյանքի նպատակն էր: 23 տարեկանում Մխիթարն արդեն վարդապետ էր: 25 տարեկանում իր չորս աշակերտների հետ Մխիթարը գալիս է Կ.Պոլիս:

Այդ ժամանակ Ադրիանապոլսի առաջնորդ Եփրեմ եպիսկոպոսը, թուրք կառավարությունից հրաման ստանալով, հափշտակում է պատրիարքությունը և հալածանքներ սկսում կաթոլիկների հանդեպ: Հրաման է գալիս ձերբակալել չորս վարդապետների, որոնց մեջ էր և Մխիթարը: Երեքին ձերբակալեցին, իսկ Մխիթարին հաջողվեց փախչել:

Իր համախոհների հետ Մխիթարն, այնուամենայնիվ, քննարկում էր միաբանություն կազմելու սկզբունքներն ու վայրը: Մխիթարը որոշեց, որ ամենահարմարը Հունաստանի Մորեա երկիրն է, որը գտնվում է Վենետիկի իշխանության տակ: Այսպիսով, սկիզբ առավ Մխիթարյան հռչակավոր միաբանությունը` 1701 թվականի սեպտեմբերի 8-ին, Աստվածածնի ծննդյան տոնի օրը:

Մորեան մեկն էր այն թշվառ երկրներից, որոնք տանջվել էին թուրքական լծի տակ: Մի քանի տարի առաջ էր Մորեան անցել Վենետիկին, սակայն թուրքերը չէին պատրաստվում իրենց վաղեմի սեփականությունը թողնել վենետիկցիների ձեռքում:

Միաբանության հարմար վայր էր ընտրվել Վենետիկին ենթակա Մեթոն բերդաքաղաքը: 1706-ից իր տասը աշակերտներով ձեռնամուխ եղավ վանքի կառուցման աշխատանքներին:

Սակայն Օսմանյան պետությունը պատերազմ է հայտարարում Վենետիկին, և թուրքական զորքերն արշավում են դեպի Մորեա: Տեսնելով ուժերի անհավասար հարաբերակցությունը` Մխիթար Սեբաստացին ու միաբանությունը 1715-ին տեղափոխվում են Վենետիկ և 1717-ի սեպտեմբերի 8-ի՝ ծերակույտի արտոնագրով, հաստատվում Ս. Ղազար կղզում:

Շատ մեծ է Մխիթարյանների թողած գիտական ժառանգությունը, սակայն նրանց գլուխգործոցը մնում է «Բառգիրք Հայկազեան լեզուի» հսկայածավալ գործը: Մխիթարն ու իր աշակերտները ստեղծեցին մի հարուստ բացատրական բառարան, որի գիտական արժեքն անգնահատելի է: Մինչ այդ չկար բացատրական բառարան` բառիս բուն իմաստով: Հայոց լեզուն այդ ժամանակ շատ աղավաղված էր: Յուրաքանչյուր հեղինակ բառերն օգտագործում էր այն իմաստով, ինչպես ինքն էր հասկանում: Այդ պատճառով շատ և շատ բառեր կորցրել էին իրենց նախնական իմաստը, քերականությունը դուրս էր եկել կանոններից: Այդպես շարունակվելու դեպքում հայոց լեզուն, հնարավոր է, կորցներ իր կենսունակությունը: Եվ դա կանխելու համար Մխիթարը որոշում է հավաքել հին հայոց գրականության բառերը, բացատրել դրանք այն մտքով, ինչպես հասկացել և այն կիրառել են հայ հեղինակները: Սեբաստացին նախևառաջ դիմում է Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի թարգմանած «Աստվածաշնչին»: Սակայն Մխիթարին վիճակված չէր տեսնել իր սկսած գործի վախճանը:

1746 թվականին, 71 տարեկանում, Մխիթար Սեբաստացին ծանր հիվանդանում է: Մոտ երեք տարի պայքարելով հիվանդության դեմ` 1749 թվականին, 49 տարի վանահայրության պաշտոնը վարելուց հետո, Մխիթար Սեբաստացին մահացավ:

Մխիթարի մահից որոշ ժամանակ անց, 1773թ.-ին, միաբանությունից անջատվեց մի թև և հաստատվեց Վիեննայում: Այսօր էլ, երբ Վենետիկի և Վիեննայի միաբանություններն այլևս միավորված են (դա տեղի է ունեցել միայն վերջերս, 2000 թ.-ին), զբոսաշրջիկներին Միաբանության մասին պատմող վարդապետները հատուկ ընդգծում են, որ երբ 1807 թվականին ֆրանսիացիները մտան Տրիեստ, ի թիվս մյուս կաթոլիկ եկեղեցիների, Վիեննայի Մխիթարյանների ունեցվածքն էլ կողոպտեցին: Սակայն եկեղեցու թշնամի Նապոլեոնը բոլորովին այլ կերպ վարվեց Սուրբ Ղազարի Մխիթարյան միաբանների հետ: Ցրելով Վենետիկի բոլոր կաթոլիկ կրոնավորներին, նա միմիայն Մխիթարյան Միաբանությանն ապահով մնալու արտոնություն տվեց: Ֆրանսիայի ինքնակալը ծանոթացել էր Մխիթարյանների գիտակրթական գործունեությանը և հասկացել, որ Մխիթարյան ուխտն առավել գիտական, քան կրոնական կազմակերպություն է:

Այսօր էլ Ս. Ղազարում շարունակում է գործել Մխիթարյան Միաբանությունը: Մխիթարյանների վարդապետներից մեկն իտալերենով, ապա և անգլերենով զբոսաշրջիկներին է ներկայացնում Մխիթարյանների` Սուրբ Ղազարում հայտնվելու պատմությունը: Սակայն, ցավոք, նույն բանը նա հայերենով չի ասում, թեև հրաշալի տիրապետում է և ժամանակակից հայերենին, և գրաբարին: Թեև Մխիթարյաններն ընդունել են կաթոլիկություն, այսինքն` որպես եկեղեցու գլուխ են ճանաչում Հռոմի պապին և որևէ կախվածություն չունեն Հայ Առաքելական եկեղեցուց և Սուրբ Էջմիածնից, սակայն, ինչպես վստահեցրեց վարդապետը, թե՛ ժամասացությունը, թե՛ պատարագը կատարվում են Հայ Առաքելական եկեղեցում ընդունված կարգով:

Ողջ միաբանությունը` ներառյալ նաև Վիեննայինը, ունի 25 վարդապետ: Վերջին վարդապետը ձեռնադրվել է մոտ 15 տարի առաջ: Սա նշանակում է, որ միաբանության առաջ շատ լուրջ կանգնած է սերնդափոխության խնդիրը:

Լիլիթ Ավագյան

«3 Միլիոն»