Տպել
Նոր տարին, կարելի է ասել, ամենաժողովրդական տոնն է հայերի համար: Տոմարային փոփոխությունների հետ կապված՝ որքան էլ հայոց կենցաղում այն տարբեր ժամկետներում է նշվել, դարեր շարունակ ամենասիրվածն ու տարածվածն է եղել հայկական տոնածիսական համալիրում:
17-րդ դարի կեսերից աստիճանաբար հայ իրականություն է սկսել մուտք գործել քրիստոնեական Ամանորը, որը նշվում է հունվարի 1-ին, սակայն սկզբնական շրջանում զանգվածային բնույթ չի կրել: 18-րդ դարում Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսի կողմից մշակված հայոց եկեղեցական տոնացույցում Տարեմուտ կամ քրիստոնեական Նոր տարի էր համարվում ոչ թե հունվարի 1-ը, այլ հունվարի 6-ը՝ Քրիստոսի Ծննդյան օրը: Ամանորյա արարողություններն աչքի են ընկել ժողովրդական ծեսերի, սովորույթների և հավատալիքների բազմազանությամբ, որոնք գրեթե չեն պահպանվել: Ըստ էթնոսոցիոլոգ Սամվել Մկրտչյանի, մեծ տարածում են ունեցել հատկապես անձի ճակատագրի հետ կապված գուշակությունները: Մեր նախնիները հավատացել են, թե Նոր տարվա նախորդ գիշերը բոլոր հոսող ջրերը մեկ վայրկյան ոսկեբեր են դառնում, դրա համար պատանիներն ու աղջիկներն այդ երեկո գնում էին իրենց ավանդական ուխտավայրի մոտ գտնվող աղբյուրը՝ սպասելով հրաշալի ակնթարթին, որպեսզի ջրի հետ նաև բարիք տանեն տուն: Բարիք ստանալու ակնկալությամբ աղբյուրների մեջ նետել են նաև ցորեն, գարի կամ հաց ու բլիթ: Տարեվերջի գիշերն աղջիկները ձուն դրել են թոնրի վրա գտնվող ամանի մեջ՝ տեղավորելով ածուխի և հինայի մեջ: Առավոտյան եթե ձուն սևացած էին գտնում, տխրում էին իրենց անհաջող բախտի համար, իսկ եթե կարմրում էր, ուրեմն այդ տարի հաջողությունը պիտի ժպտար նրանց: Հավատում էին նաև, որ եթե տարեմուտի գիշերը կուժով ջուր վերցնեն գետից կամ աղբյուրից, այն անմիջապես ոսկու կփոխակերպվի, կամ, եթե այդ պահին որևէ առարկա դնեն ջրի մեջ, այն կստանա նրանց մտապահած ցանկալի իրի պատկերը: Պատահական չէ, որ այդ գիշեր տանից ջուր թափելն արգելվում էր: «Նոր տարվա կապակցությամբ պատրաստում էին տարբեր ձևի թխվածքներ՝ քսակների, հյուսքերի, կովի կրծքերի, կենդանու սմբակների, ցորենի հորերի և այլ պատկերներով՝ հավատալով, որ դրանք կնպաստեն հարստանալուն, աղջիկների մազերի երկարելուն, կովերի կաթի և ցորենի առատությանը:
Տանտիկինները կարմիր շորը վերցրած՝ տանից դուրս էին գալիս, մի քիչ մեղր էին քսում դռանը և այդ շորը փռում որևէ տեղ` տարին քաղցր ու կարմիր անցնելու ակնկալիքով: Այնուհետև մի գիրկ փայտ էին բերում և լցնում օջախն ու շնորհավորում որդիների ու հարսների Նոր տարին: Վերջիններիս բերաններին տանտիրուհին մեղր էր քսում, իսկ երեխաներին մրգեր ու ասիլ-բասիլներ (փոքրիկ մարդակերպ հացեր՝ համեմված քիշմիշով) էր բաժանում: Նշանված աղջիկը Նոր տարու առաջին օրը նշանածին գաղտնի նվիրում էր իր իսկ պատրաստած «փնջած խնձորը», որն իրենից ներկայացնում էր մետաքսյա գույնզգույն թելերով փաթաթված կարմիր խնձոր։ Նոր տարվա հաջորդ օրը ջավախքցին «բախտ-փորձուկ» էր ասում: Հայրը տնեցիների ուղեկցությամբ գոմ էր մտնում, ձին քաշում գոմի մեջտեղը, և բոլորն անհամբեր սպասում էին, թե ձին ինքնուրույն ո՞ր ոտքն առաջինը կբարձրացնի: Աջը բարձրացնելը մեծ բարեբախտություն էր գուշակում, ձախը՝ ձախորդություն: Այսպիսով, հայոց ավանդական կենցաղում ամանորյա ծիսաշարը՝ հմայական բնույթի հավատալիքների ու գուշակությունների իր ողջ համալիրով, կատարում էր անձնական, ընտանեկան և տնտեսական հաջողությունները խորհրդանշող ու ակնկալող գործառույթ»,- ասում է Սամվել Մկրտչյանը: Հետաքրքիրն այն է, որ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին հայերի ամանորյա ծիսաշարում տոնածառն ու Ձմեռ Պապն աննշան տեղ են գրավել, քանի որ երկուսն էլ օտարածին երևույթներ են: Եղևնի զարդարելու սովորությունը Հայաստանում արմատավորվել է միայն 20-րդ դարի 30-40-ական թվականներից: Օրինակ,Համշենում, Պոնտոսում, Բարձր Հայքում տոնածառը ոչ թե եղևնին է եղել, այլ ձիթենին, որի ճյուղերը եկեղեցում օրհնելուց հետո տարել են տուն և, խրելով ծիսական հացի մեջ` տեղադրել սեղանի կենտրոնում: Ձիթենու ճյուղերը զարդարել են կաղիններով, ընկույզներով, չրերով և այլ մրգատեսակներով: Մեր նախնիները հավատացած են եղել, թե զարդարված Կաղանդի ծառը հաջողություն է բերում ընտանիքին, իսկ այսօր տոնածառի զարդարումն ունի խաղային և գեղագիտական նշանակություն: Չնայած Ձմեռ Պապը հայոց կենցաղում օտարածին է, հայ իրականության մեջ գոյություն է ունեցել Սահակ Պարթևի հետ կապված «Մենծ Պապուկի» ավանդազրույցը, որի կերպարը մասամբ Ձմեռ Պապիի նկարագրին նման է: Սահակ Պարթևը ժամանակին երեխաների կողմից առավել սիրված Սուրբն էր, որին կոչում էին Մենծ Պապուկ։ Սուրբ Սարգսի տոնին հաջորդող օրերին երեխաները ծնողներից հետաքրքրվել են, թե ե՞րբ է գալու Մենծ Պապուկը: Ու երբ ընտանիքի անդամները սեղանի շուրջը նստած էին լինում, մեծերից մեկն աննկատ դուրս էր գնում և հանկարծակի ներս մտնում` գլխին սրածայր քոլոզ: Վերջինս մեկական գավաթ գինի հյուրասիրելով` ասում էր. «Եկավ Մենծ Պապուկը, հազար բարով մեր Բարեկենդան»: Սահակ Պարթևի տոնից սկսվում էր Բարեկենդանի՝ գարնանային Նավասարդի կամ ավանդական Նոր տարվա խրախճանքը: «Նոր տարվա ներկայիս ահռելի ծախսերն ու քաղքենիության երանգավորումները տոնի բովանդակության հետ ընդհանրություններ չունեն: Տոնի խորհուրդներից մեկը տնտեսական պայմանավորվածությունների, պարտքուպահանջի սահմանագիծն էր, այսինքն՝ պարտքերի մարումը, ուստի պարտք չէին վերցնում: Եթե հավատանք այդ մոգական խորհրդին, պարտք վերցնողը ողջ տարին պարտքի տակ պիտի ընկներ: Իսկ հիմա հակառակ գործընթացն է տեղի ունենում»,- համեմատում է վերլուծաբանը:
Նաիրա Մարտիրոսյան
«3 Միլիոն»
