Տպել
Լեգենդար հետախույզներ Գևորգ և Գոհար Վարդանյաններին, ինչպես նաև 1943 թ–ի Թեհրանի համաժողովում միության պետությունների առաջնորդների անվտանգությունն ապահովելու հիանալի օպերացիան հիշելիս` անարդար կլինի չհիշատակել Իվան Աղայանցի անունը։ Նա էր համակարգում Թեհրանի իրադարձությունները, և առանց նրա ղեկավարության օպերացիան կարող էր հաջողությամբ չպսակվել։
Իվան (Հովհաննես) Աղայանցն արտաքին հետախուզության մարմիններում սկսեց աշխատել 1936 թվականից և գրեթե անմիջապես օպերատիվ աշխատանքի ուղարկվեց Փարիզի ռեզիդենտուրա` սկզբում առևտրային ներկայացուցչի գաղտնի քողի ներքո, այնուհետև որպես հյուպատոսական բաժնի վարիչ։ Իսպանիայի հանրապետական ռեժիմի անկումից հետո մասնակցեց Իսպանիայի կոմկուսի առաջնորդներ Դոլորես Իբարուրիին և Խոսե Դիասին Մոսկվա դուրս բերելու գործողություններին։
Այդ ժամանակ էլ մոտ մեկ տարի մնաց Մոսկվայում` մինչև պատերազմը։ Ներքին գործերի ժողմկոմիսարիատի 1-ին վարչության բաժնի պետի տեղակալն էր։ Ազատ խոսում էր ֆրանսերեն, պարսկերեն, թուրքերեն և իսպաներեն, լավ գիտեր անգլերեն ու իտալերեն. սա այն նվազագույն տեղեկությունն է, որը թույլ են տալիս պատկերացում կազմել հետախույզի անձի մասին։
1941 թվականի ամռանը Աղայանցին Իվան Ավալով անվան տակ ուղարկեցին Իրան` ԽՍՀՄ դեսպանատան խորհրդականի պաշտոնի գաղտնի քողի տակ աշխատելու։ Աշխատանքն Իրանում ձգձգվեց չորս տարով, և միայն հաղթական 1945 թվականին նա լքեց Թեհրանը։ Այնտեղ նա համակարգում էր ռեզիդենտական գործունեությունը, իրականացնում էր հայտնի «Ամիրի»` Գևորգ Վարդանյանի խմբի արտաքին ղեկավարությունը։ Աղայանցը այդ խումբը կատակով անվանում էր «թեթև հեծելազոր», խմբի անդամները հեծանիվներով էին շրջում քաղաքում. այդ անունն ամրապնդվեց ու մնաց պատմության մեջ։ Այդ ժամանակ գերմանացիները «Երկար թռիչք» օպերացիան մշակեցին Օտտո Սկորցենիի ղեկավարության տակ. Աղայանցն ու Վարդանյանի խումբը ապահովեցին Ստալինի, Ռուզվելտի և Չերչիլի անվտանգությունը։
Այսպես 19-20 տարեկան պատանիները, որոնց ղեկավարներից մեկը հետախույզ Աղայանցն էր (նոր էր լրացել նրա 32 տարեկանը), ձախողեցին «մեծ եռյակի» վրա նախապատրաստվող հարձակումը, որը ծրագրել էին այդ գործում հմուտ հիտլերյան հատուկ ծառայությունները։ Համաժողովի մեկնարկից մի քանի օր առաջ Թեհրանում սկսեցին ձերբակալել գերմանացի գործակալներին։
Իրանի շահը, եթե առանձնակի սեր չէր տածում նացիստների նկատմամբ, ապա առանձնապես դեմ էլ տրամադրված չէր, և Իրանում ստիպված էին միշտ զգոն լինել. գերմանացիները մեծ ազատություն էին վայելում։ Այստեղ օպերատիվ գործողություններ իրականացնելով` Աղայանցը հասցրեց աշխատել նաև Հյուսիսային Աֆրիկայի և Մերձավոր Արևելքի մի քանի երկրներում, հատկապես Եգիպտոսում և Իրաքում, նա աշխատանքային կապեր հաստատեց նաև իրանական քրդերի հետ։ Իսկ 1943 թվականի օգոստոսի սկզբին Ստալինի անձնական առաջադրանքով Աղայանցը մեկնեց Ալժիր ֆրանսիացի գեներալ Շառլ դե Գոլի հետ կապ հաստատելու համար։ Առաջադրանքը կատարվեց, և շուտով Մոսկվայում տեղի ունեցավ դե Գոլի և Ստալինի հանդիպումը։
Իրանում Աղայանցը մնաց մինչև 1946 թվականի գարուն` երբեմն Ալժիր այցելելով Դե Գոլի և այլ ֆրանսիացիների հետ հանդիպելու համար: Ամենայն հավանականությամբ հաստատված կապերը պատճառ դարձան, որ Աղայանցին հանկարծ «դուրս քաշեցին» Թեհրանից և ուղարկեցին Ֆրանսիա, որտեղ ընթանում էին Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսի նախապատրաստական աշխատանքները: Արժե՞ արդյոք ասել, թե որքան գաղտնիքներով էր շրջապատված այս հետպատերազմյան միջոցառումը…
Խորհրդային պատվիրակության նախագահը Մոլոտովն էր։ Աղայանցի կապերը, որպես ռեզիդենտ, տանում էին ուղիղ դեպի Մոլոտով, այսինքն նա տեղեկությունը փոխանցում էր Մոլոտովին, որը միության ԱԳՆ ղեկավարն էր, որն Աղայանցի և նրա ռեզիդենտների հայթայթած գաղտնի տեղեկատվության պակաս չուներ։ Հատկապես հիանալի իրականացվեցին այն գործողությունները, որոնց արդյունքում հայտնաբերվեց գաղտնիագույն փաստաթուղթը` հանրահայտ «Մարշալի պլանը»։
Այդ համաժողովի ժամանակ ամերիկացիները կանխազգալով մյուսների նկատմամբ տնտեսական, իսկ դա նշանակում է նաև քաղաքական հաղթանակը, ձեռքերն էին շփում` սպասելով այն պահին, թե երբ կկարողանան դեմ տալ այս հաղթական պլանը, իսկ Մոլոտովը քմծիծաղ էր տալիս. տեքստը դրանից մի քանի շաբաթ առաջ արդեն հասցրել էին նրան։ Արդյունքում Եվրոպայում իրենց դիկտատը հաստատելու ամերիկյան մի շարք ծրագրեր կյանքի չկոչվեցին։
Եվ ոչ միայն «Մարշալի պլանը», Փարիզում Աղայանցը քիչ օգտակար բաներ չէր արել։ Օրինակ` անձնական ջանքերի և կապերի շնորհիվ Փարիզից Մոսկվա Մոլոտովի ինքնաթիռով վերադարձվեցին ռուս նկարիչ Պետր Կոնչալովսկու կտավները։ Ավելի քան հարյուր կտավ ուղարկեցին Փարիզ` մասնակցելու ցուցահանդեսին դեռ մինչև պատերազմը և «պատահաբար» այնտեղ մնացին շուրջ մեկ տասնամյակ։
Աղայանցի կինը տարբեր հետաքրքիր պատմություններ էր գրի առնում. նման մի պատմություն տեղի ունեցավ Թեհրանի համաժողովի ժամանակ։ Բանակցությունների ընթացքում Ռուզվելտը ինչ-որ բան արագ գրեց թղթի վրա և իր օգնականի միջոցով փոխանցեց Չերչիլին։ Վերջինս կարդաց, նույնպես արագ պատասխան գրեց և վերադարձրեց թուղթը Ամերիկայի նախագահին։ Այս փաստը չվրիպեց Ստալինի ուշադրությունից։
Հարցն այն չէր, որ Ստալինն ինչ-որ գաղտնի նամակագրություն էր կասկածում. հիմարություն կլիներ միմյանց գաղտնիքներ հաղորդել բոլորի աչքի առաջ` իրենց վրա ուշադրություն հրավիրելով։ Սակայն նման իրավիճակում ցանկալի էր իմանալ այն ամենի մասին, ինչ կատարվում էր, և ընդմիջման ժամանակ Ստալինը պահանջեց, որ Աղայանցը ներկայանա իրեն. հրամայեց ցանկացած գնով գտնել այդ գրությունը։
Թե ինչպես Աղայանցը գտավ թուղթը, միայն իրեն է հայտնի, բայց փաստն այն է, որ գրությունը հայտնվեց Ստալինի ձեռքում։ Պարզվեց` Ռուզվելտը Չերչիլին գրել էր, որ նրա անդրավարտիքի շղթան բացվել է, Չերչիլն էլ պատասխանել էր. «Հին արծիվը բնից չի ընկնի»։ Աղայանցը պատմել է, որ Ստալինն ընթերցել է գրությունը, և դեմքը նույնիսկ դեմքը պայծառացել է. «Սա դավադրություն չէ, այլ բացարձակ անմեղ բան»։
«Ժողովուրդների հայրը» երևի նկատի էր ունեցել Ուինսթոնի տարիքը, «բանը», ամենայն հավանականությամբ, իսկապես անմեղ էր արդեն։
