Տպել
«Две страны, две сестры – две красавицы! Не поймешь кто из них больше нравится. Две судьбы, два креста, две истории – армянин и грузин вечно спорили!» (Երկու երկիր, երկու քույր` երկու գեղեցկուհի։ Չես հասկանա` նրանցից որն է քեզ ավելի շատ դուր գալիս։ Երկու ճակատագիր, երկու խաչ, երկու պատմություն ՝ հայն ու վրացին հավերժ վիճել են) Գագիկ Եզակյանի և Աչի Պուրցելաձեի կատարմամբ «Հայը և վրացին» հայտնի երգի այս բառերը հնարավորինս լավ ներկայացնում են երկու եղբայրական ժողովուրդների փոխհարաբերությունները։ Դանելիայի «Միմինո» լեգենդար ֆիլմը նույնպեսը շատ վառ ու ճշգրիտ արտացոլել է հավերժական «վեճն» ու երկու եղբայրական ժողովուրդների ամուր բարեկամությունը:
Հայ և վրացի գործընկերները Covid-19-ի դեմ պայքարում փորձի փոխանակում են արել
«Եղբայրական» բառը չափազանցություն չէ, քանի որ երկու ժողովուրդների արյունակցական կապերի մասին է վկայում նրանց հին պատմությունը, որը հայերին ու վրացիներին կապում է ընդհանուր ճակատագրով ու հարևանությամբ, հավատով, պայքարով, մեծ ձեռքբերումներով ու հիշողություններով: Մեր կարծիքով` ամենագլխավորը «հիմնական կարգավորումներն են»՝ քրիստոնեական հավատը, հայրենասիրությունը, հայրենիքի հանդեպ անսահման սերը, դրա համար հպարտությունը, նվիրվածությունը ընտանեկան կապերին ու արժեքներին, ավանդույթներին ու սովորույթներին, ընդհանրապես մշակույթին:
Հայոսն ու Քարթլոսը եղբայրներ էին
Վրաստանի պատմության կարևորագույն հուշարձանը` «Քարթլիս ցխովրեբան» («Վրաստանի պատմություն»), տարեգրություն է, որը երկրի պաշտոնական պատմության միակ գրավոր աղբյուրն է:
Իր սկզբնական տեսքով «Քարթլիս ցխովրեբան» կազմվել է XI-XII դդ.։ Տարեգրության մեջ ժամանակագրական կարգով մտնում են տարբեր հեղինակների պատմական շարադրանքներ, որոնք ներկայացնում են Վրաստանի պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև VIII դ.: Փաստաթուղթը սկսվում է Վրաստանի հեթանոսական թագավորների կենսագրությունից: Մատենագիրը պատմում է վրաց թագավորների, վիրահայերի նախահայրերի և նրանց սերունդների կյանքի մասին և սկսում է իր պատմվածքը «Վիպակ ութ եղբայրների մասին» պատմությունից։
«Նախ և առաջ հիշատակենք, որ հայերի և քարթլիների, ռաների ու մովականների, էրոսների ու լեկերի, մեգրելների ու կովկասացիների հայրը մեկն է եղել՝ Թարգամոս (Թորգոմ) անունով: Այս Թորգոմը Տարշիսի որդին էր, Իաֆետի թոռը, որը Նոյի որդին էր: Այդ Թորգոմը դյուցազն էր:
Լեզուները բաժանելուց հետո, երբ Նոյի սերունդները աշտարակ կառուցեցին Բաբելոնում և այնտեղ բաժանվեցին լեզուները, իսկ աշտարակ կառուցողները ցրվեցին աշխարհով մեկ, այս Թարգամոսը հեռացավ իր ցեղի հետ և բնակություն հաստատեց մարդու համար անհասանելի երկու լեռների ՝ Արարատի և Մասիսի միջև։
Նրա ցեղը մեծ էր ու անհաշիվ, քանի որ բազմաթիվ տղաներ ուներ կանանց հետ, ու դուստրեր, ու թոռներ, ու նա ապրեց վեց հարյուր տարի։ Ու չէր տեղավորում նրանց Արարատի ու Մասիսի հողը։ Թարգամոսին բաժին հասած երկրի սահմաններն էին՝ արևելքից՝ Գուրգանի (Կասպից) ծովը, արևմուտքից՝ Պոնտական ծովը, հարավից՝ Օրեթի լեռները և հյուսիսից՝ Կովկասյան լեռները», – գրում է Լեոնտի Մրովելին։
Նրա որդիներից աչքի էին ընկնում հատկապես ութ փառապանծ դյուցազուններ, որոնց անուններն էին Հայկ (Հայոս), Քարթլոս, Բարդոս, Մովական, Լեկոս, Էրոս, Կավկաս, Էգրոս:
Հայ-վրացական «Բարեկամության կամուրջը» կբացվի ժամանակին. ո՞ր փուլում են աշխատանքները
Հայոսը գերազանցում էր բոլոր եղբայրներին դյուցազնական մարմնով, ուժով ու համարձակությամբ։ Եվ քանի որ Արարատի ու Մասիսի երկիրը չէր տեղավորվում բոլոր ցեղերին, Թարգամոսը երկիրը բաժանեց ութ դյուցազունների միջև. ցեղերի կեսը և իր երկրի լավագույն կեսը նա տվեց Հայոսին, իսկ մնացածներին տարավ հյուսիս։ Ըստ Մրովելիի՝ վերը նշված կովկասյան ժողովուրդների նախահայրենիքը Հայկական լեռնաշխարհն էր։ Այստեղ էլ՝ Արարատի ստորոտին, Հայոսի գլխավորած ապստամբական եղբայրները հաղթական պայքար մղեցին բռնակալ Նեբրոթի (հայ պատմագրության մեջ՝ Նեբրովթ կամ Բել) դեմ։
Նշենք, որ Մրովելիի պատմությունը հիմնականում համընկնում է 5-րդ դարի հայ պատմիչ Մովսես Խորենացու՝ հայերի ծագման և պատմության սկզբնական փուլի մասին նույնանման պատմության հետ։ Իր «Հայոց պատմություն» աշխատության մեջ Խորենացին նույնպես գրում է Նոյի որդուց՝ Յաբեթից (Հաբեթից) սկիզբ առած հայերի տոհմաբանության, Թորգոմի, նրա որդի Հայկի և Բել-Նեբրոթի նկատմամբ նրա վերջնական հաղթանակի մասին։
Այդքան նման ու հավերժ վիճող
Դարերով միմյանց կողքին ապրող հայերն ու վրացիները, չնայած ընդհանուր հավատին, նմանատիպ սովորույթներին ու ավանդույթներին, այնուամենայնիվ, շատ են սիրում վիճել միմյանց հետ։ Երկու ժողովուրդների ծագման հնության հարցը, ըստ Մրովելիի և Խորենացու, կարելի է լուծված համարել, բայց դեռ կան շատ թեմաներ, որոնց շուրջ հայերն ու վրացիները չեն դադարում բանավիճել։ Մենք չենք խորանալու այս բազմաթիվ հարցերի մեջ, ապացուցելու՝ որն է ավելի լավ՝ հայկական «Ջերմուկը», թե վրացական «Բորժոմին»։ Ավելի լավ է նայենք մեր ընդհանրություններին։
Երկու քրիստոնյա ժողովուրդներն առ այսօր էլ կառչած են իրենց հավատքից, չնայած նորաձև միտումներին. գնում են եկեղեցի, մկրտում երեխաներին, երիտասարդներին եկեղեցիներում են պսակում: Երկու ժողովուրդների մոտ էլ դարեր շարունակ հարգում են հյուրընկալության ու առատաձեռնության ավանդույթները՝ հյուրը վրացական կամ հայկական ընտանիքում միշտ էլ ցանկալի մարդ է։
Երկու երկրներում էլ շատ են սիրում սեղանի շուրջ հավաքվել, ու պարտադիր չէ, որ նրանք հավաքվեն տոնի կամ ինչ-որ իրադարձության կապակցությամբ: Նույնիսկ սովորական այցելությունը վերածվում է սեղանի շուրջ հյուրասիրության՝ հայերի մոտ «սուփրա-սեղանի», իսկ վրացիների մոտ՝ «սուփրայի»։ Նույնիսկ բառն է նույնը. «սուփրա» թարգմանաբար նշանակում է «սփռոց»։
Հայերի խնջույքը տեղական սոցիալական մշակույթի կարևոր մասն է։ Հայերը սեղանի շուրջ հավաքվում են ոչ միայն համեղ ուտելու, այլև կարևոր հարցեր քննարկելու համար։ Դե, իսկ եթե կա առիթ և համապատասխան տրամադրություն, ապա կարելի է նաև երգել, դուդուկ լսել և պարել։
Վրացական ավանդական քեֆը՝ «սուփրան», նույնպես վրացական սոցիալական մշակույթի կարևոր մաս է։ Եվ կարելի է ասել, որ դա նաև յուրօրինակ ծիսակարգ է, որի ժամանակ մատուցվում են ազգային խոհանոցի ուտեստներ, գինի են խմում, թամադայի ղեկավարությամբ հնչում են երկար կենացներ և երգեր են հնչում։ Հայերը, ի տարբերություն վրացիների, երկար կենաց չեն ասում, բայց սեղանի շուրջ թամադա ունեն, խմում են, ինչպես և նրանց եղբայր քրիստոնյաները, ի փառս Աստծո, հայրենիքի, ծնողների առողջության, նախնիների համար, ընտանիքի, սիրո, կանանց և երեխաների, հյուրերի և ընկերների, ինչպես նաև ննջեցյալների հոգիների հանգստության կենացը:
Եվ՛ հայերը, և՛ վրացիները հավաքվում են ուրախ առիթներով («քեյփին»՝ վրացիների մոտ և «քեֆը»՝ հայերի), ինչպես նաև՝ հոգեհանգստի արարողությունների ժամանակ, երբ սեղանի շուրջ հավաքվում են մարդու կորստից և թաղումից հետո («քելեխը»՝ հայերի մոտ, և «քելեխին»՝ վրացիների)։
Շատ առումներով երկու ժողովուրդների մոտ նման են նաև հարսանեկան արարողությունները. Նախ սկսվում է խնամակալությունը (վրացիների մոտ ՝ «մաքանկլոբա», իսկ հայերի մոտ՝ «խոսկապ»), երբ երկու ընտանիքների անդամները «առաջին կամուրջներ» են ստեղծում ապագա իրադարձության համար։ Հետո նշադրեքն է, որը վրացների մոտ կոչվում է «նիշնոբա»։ Երկու լեզուներից բառացի թարգմանության մեջ դա նշանակում է «նշան դնել», այսինքն՝ դնել մատանին, որը խորհրդանշում է, որ աղջիկն այլևս ազատ չէ:
Դե, իսկ հետո գալիս է հարսանիքը (վրացերեն՝ («կորցիլի»), որը պետք է մեծ լինի։ Հրավիրված հյուրերի մեծ քանակը ոչ թե քմահաճույք է, այլ չգրված օրենք։ Տոնակատարությանը պետք է ներկա լինեն երկու բարեկամացած ընտանիքների անդամները, նրանց ընկերներն ու հարազատները, գործընկերները․..
Կնոջ նկատմամբ հարգանքը, նրա մեծարումը նույնպես վառ արտահայտված հայ – վրացական ազգային հատկանիշ է, ինչպես նաև մարդկության գեղեցիկ կեսի ներկայացուցիչներին ներկայացվող բարոյական բարձր պահանջները։ Եվ թեև ժամանակներն այժմ ուրիշ են, իսկ երիտասարդներն արդեն ավելի ազատամիտ են ՝ եվրոպականացված, ավանդույթներն ու, այսպես ասած, «անցյալի մնացուկները» երկու երկրներում դեռ չեն զիջում իրենց դիրքերը։
Հայերին ու վրացիներին մոտ է դարձնում նաև իրենց երկրի, լեզվի ու մշակույթի նկատմամբ հպարտության սրված զգացումն ու սեփական երկրի գերակայության համոզմունքը։ Շատ է արժևորվում նաև հավատարմությունը խոսքին ու համոզմունքներին, հայերի ու վրացիների համար ընկերն ավելին է, քան ծանոթը, նա եղբայր է, ում հետ անցել են կրակի ու ջրի միջով։
Իսկ ինչ վերաբերում է խոհանոցին, ապա այստեղ ընդհանուր եզրերն ավելի քիչ են. ավանդական հայկական և վրացական խոհանոցները տարբերվում են, ընդ որում վերջինս Հայաստանում մեծ ժողովրդականություն է վայելում։ Հայերը հաճույքով պատրաստում են վրացական ճաշատեսակներ. օրինակ՝ հայկական ամանորյա սեղաններին հայկական տոլմայի և ազգային այլ ուտեստների հետ մեկտեղ դրվում է վրացական սացիվի, փխալի, գոճի (տապակած խոճկոր)։ Էլ չենք խոսում խաչապուրիի և խինկալիի մասին, որոնք արդեն մտնում են հայկական բազմաթիվ ռեստորանների և պանդոկների ճաշացանկի մեջ։
Հայերը սիրել են նաև չուրչխելը՝ վրացական ազգային ուտեստը, որը պատրաստում են թելի վրա հավաքած մաքրած ընկույզը խաղողի հյութի մեջ մտցնելով։ Ճիշտ է, հայկական չուրչխելները («շարոց» կամ «քաղցր սուջուխ») պատրաստվում են ձևափոխված բաղադրատոմսով։ Ի տարբերություն կոշտ, ձգող և հաճելի թթու վրացական չուրչխելի, շարոցն ավելի քաղցր է, համեմված և շատ փափուկ։ Անձամբ հեղինակին դուր է գալիս այդ քաղցրավենիքի վրացական տարբերակը։
Հայերի և վրացիների կողք կողքի երկար ապրելը, նրանց բազմադարյա սերտ կապերը գործունեության բոլոր ոլորտներում չէին կարող չանդրադառնալ նաև ժողովուրդների լեզուների վրա, այնտեղ շատ ընդհանուր բառեր կան։ Առանց դրանց ծագման պատմության կամ հայերեն և վրացերեն լեզուներով բազմաթիվ բառային և հնչյունական համընկնումների վերլուծության՝ պարզապես մի քանի օրինակ թվարկենք։
Ներկայացնենք վրացերեն բառերը հայերեն թարգմանությամբ «շաքարի» (շաքար), «դանա» (դանակ), «կարագի» (կարագ), «կարգի» (կարգին), «էս» (այդ), «մոդի աքա» (մոտ արի), «օջախի» (օջախ, ընտանիք), «բիձիա» (բիձա, քեռի կամ հորեղբայր), «պատիվի» (պատիվ), «տանջվա» (տանջանք), «ճշմարիտի» (ճշմարիտ), «ավազակի» (ավազակ), «միամիտի» (միամիտ), «արծիվի» (արծիվ), «մգելի» (գայլ), «մուգի» (մուգ), «դրոշա» (դրոշ)։
Այս ցանկը կարելի է շատ երկար շարունակել, ինչպես նաև այն հարցերի ցանկը, որոնց շուրջ երկու ժողովուրդները տարաձայնություններ ունեն։ Բայց «շոկոլադե» հարաբերությունները գոյություն ունեն միայն հեքիաթներում, ոչ թե իրական կյանքում և քաղաքականության մեջ։
Եվ դա չէ կարևորը։ Մի արմատից, գրեթե մի երկրի վրա ծնված և քրիստոնեական հավատն ընտրած հայերն ու վրացիները եղբայրներ են չնայած ամեն ինչին՝ քաղաքական կամ այլ հայացքների ու ձգտումների, հանգամանքների և այլ «տարաձայնությունների»։ «Ռուբիկ ջանն» ու «Վալիկո ջանը» դա լավ էին հասկանում։ Եվ Աստված տա նույն ըմբռնումը, փոխադարձ աջակցությունն ու բարեկամությունը փոխանցվեն հաջորդ սերունդներին, որոնք ապրում են ոչ թե միասնական երկրում, այլ իրենց անկախ պետություններում։
