Մտորումներ հայ ճարտարապետության մասին

Տեր Կյուրեղի հիշատակին

19-րդ դարի վերջին կառուցված Ջրվեժ գյուղի եկեղեցին գեղարվեստական առումով չի համեմատվի զարգացած միջնադարի բարձրարվեստ կոթողների հետ: Բայց նրանում անցկացվող արարողակարգերն ու համայնքի առօրյան առաջին իսկ օրվանից ինձ գրավեցին հենց այն յուրահատկության տեսանկյունից, որը բնորոշ է հայկական ազգային ճարտարապետության ամենածաղկուն շրջանին:

Խոսքը մեծի ու փոքրի հարաբերության մասին է:

20-րդ դարի նշանավոր ճարտարապետ, տեսաբան եւ գիտնական Ա. Բուռովըհայկական ճարտարապետությունը դնելով անտիկ Հունաստանի ժառանգության կողքին, առանձնացնում է այս երկուսը մարդկության պատմության մեջ որպես ՕՐԻՆԱԿԵԼԻ ճարտարապետություն:

Աշխարհի բազմաթիվ մեծամասշտաբ, պերճաշուք ու գայթակղիչ հրաշալիքների կողքին բյուրեղյա մաքրություն ունեցող, պարզ ու համաչափ մեր կառույցները նախ եւ առաջ շահում են իրենց ազնվությամբ: Դրանք ստեղծող միջնադարի հայ վարպետները երբեք չեն ձգտել երեւալ ավելին, քան կան, աշխատել են իրենց հնարավորություններին համապատասխան, սեփական ժողովրդի նիստուկացին հարազատ եւ հայրենի բնությանը ներդաշնակ:

Ի տարբերություն վրացական եկեղեցիների, հայկական եկեղեցիները տեղադրվել են բարձրադիր վայրերի լանջերին եւ ո՛չ գագաթներին: Աստվածային արարչագործությունը մարդկային ստեղծագործությունից առավել բարձր դասելովՙ միջնադարի վարպետները մեծ խնդիր են լուծել: Եկեղեցու գագաթին տեղադրվող փոքրաչափ խաչը կարծես նստել է ոչ թե միայն նրա առանձնացված կերպարի, այլ կառույցին օրգանապես կապված ամբողջ բնաշխարհի վրա:

Ցավոք սրտի, մեր օրերում այս նրբազգաց մոտեցումը սկսել է պղծվել հայ ճարտարապետությանը երբեւէ չբնորոշող ցուցամոլական դրսեւորումներով: Համատարած շատացող մեծաչափ «կաթոլիկ խաչերը» վրացական առանձին կանգնած խաչերի բռի ընդօրինակումներ են հիշեցնում:

Բնության հետ վիճող ամենացայտուն օրինակներից մեկը կառուցվեց Ապարան տանող ճանապարհին, որի կերպարում ավելի շատ արտահայտված է Բաբելոնի աշտարակի, քան քրիստոնեության խորհուրդը:

Հորիզոնական եւ ուղղահայաց հատումներով նմանատիպ մետաղյա ձողեր սկսեցին վեր հառնել նույնիսկ պատմական հուշարձանների մոտ: Թուխ Մանուկ եկեղեցու հենց կողքին վերջին տարիներին կանգնեցվեց եկեղեցուց ավելի մեծ չափեր ունեցող մի պսպղուն, ճչան «խաչ»ՙ ստվերելով, մասշտաբազրկելով եւ գլխավոր շեշտից զրկելով պատմական հուշարձանը, խաթարելուվ կառույցի եւ Ապարանի հեքիաթային բնաշխարհի ներդաշնակությունը, գռեհկացնելով ամբողջ խորհրդի բովանդակությունը:

Ամեն ինչում առեւտրային մրցակցություն փնտրող այսօրվա կառուցապատողներն ու ստեղծագործողները շատ են հեռացել այն բարձր բարոյական մտածելակերպից, որը բնորոշ է եղել իրենց նախնիներին:

Մեծ բնություն — փոքր կառույց, հողեղեն կեցվածք — ճախրող հոգեվիճակ, պարփակված արտաքին-ընդարձակ ներաշխարհՙ այս պատկերավորումը կար վաղ եւ զարգացած միջնադարի մեր վանքերում: Դրսի փոքր չափերի մեջ տեղավորվում էր ներսի մեծ տարածություն, թեպետ ներսում ամբողջապես արտահայտվում էր դրսի կառուցվածքային ճշմարտացիությունը:

Մեծի ու փոքրի հարաբերությունը արտահայտվում էր նաեւ գեղարվեստական մանրամասների մշակումներում: Չկրկնվող խոյակներով սյուների նիստերին կամ պատերի խուլ հարթությունների վրա տեղ-տեղ զարդի նման առկայծող շքեղ նախշերի կողքին հանկարծ նկատվում են թեթեւ չանգռվածք հիշեցնող պարզ խաչերի տարերային ռիթմեր. քանդակագործի հետ միասին տեղ էր տրվում նաեւ սովորական ուխտավորի համար նախատեսվող ձեռագրին:

Այն ժամանակվա անցորդների պատվերով արված այդ հետքերը նրբաճաշակ էին եւ չէին խաթարում անսամբլը: Վարպետներն իրենց քարե սիմֆոնիաների մեջ էին ներառում նաեւ ստեղծագործության կյանքի ընթացքում ակնկալվող այդ սովորական ու տարերային «ձայները» որպես մեկ ամբողջություն:

Այս մոտեցումը երբեք չենք հանդիպի եվրոպական խիստ կանոնակարգված դասական ճարտարապետության դեպքում: Երեւի թե աշխարհում էլ սա բացառիկ է: Հնարավոր է, որ ուրիշ երկրներում լինեն նման «ստորագրություններ», բայց ամեն դեպքում դրանք կարող են համարժեք հնչել միայն պարզ ու հղկված ծավալով կոթողներում, որոնք բնորոշ են մեր ճարտարապետությանը:

Դասական կապանքները աշխարհում քանդվեցին 20-րդ դարում, իսկ հետագայում ազատությունը հասավ նաեւ ձեւերի սանձարձակության: 20-րդ դարի նորարարները կարծես կենտրոնացան բացառապես դասականների «շեղումների» վրա: Եթե Շումանի, Բրամսի եւ այլ հանճարների դիսոնանսային կտորները որոշակի հմայք էին ունենում ընդհանուր կանոնակարգված օրինաչափությունների ֆոնինՙ արդեն համատարած դոդեկաֆոնիայի պարագայում ընկալումը լրիվ այլ է դառնում: Եթե եվրոպական դասականությունը, ինչպես ճարտարապետության, այնպես էլ երաժշտության դեպքում, մեծ առումով ծայրահեղ էր «հարմոնիան հարմոնիայի մեջ» սկզբունքում, ապա «ժամանակակից» համարվող արվեստը մինչ օրս ծայրահեղ է «հակահարմոնիան հակահարմոնիայի մեջ» կամ լավագույն դեպքումՙ «հարմոնիան հակահարմոնիայի մեջ» սկզբունքներում: Միայն հայկական ճարտարապետությունն ու երաժշտությանն են, որ կատարելապես զարգացրին «հակահարմոնիան հարմոնիայի» մեջ տարբերակը:

Հենց այս հայկական օրինաչափությունն եմ զգացել առաջին անգամ Ջրվեժի եկեղեցի մտնելիս: Երգում էր Աննա Մայիլյանը ՙ կատարյալ վարպետությամբ: Ձայնակցում էին դպիրներն ու երգչախումբըՙ տարբեր կատարողական մակարդակներով, տարբեր ձայներով, բայց կարողության չափով բարեխիղճ: Եվ զարմանալի ձեւով այդ ամենը շատ ներդաշնակ էր կապվում Սբ. Պատարագի խորհրդին: Կատարյալի ու անկատարի, մեղավորի ու անմեղի, մեծի ու փոքրի երկխոսություն էր:

Սովորաբար ուրիշ եկեղեցիներում լսածս երգչախմբերի եւ պատարագող դասի ձայներն ու կատարողական վարպետությունը ավելի համահարթ էին լինում, բայց զգացմունքային առումով այդքան ուժեղ ներգործություն չէին թողնում:

Պատարագին մասնակցող Ջրվեժ գյուղի հավատացյալները նույնպես ներկայացնում էին այդ բազմաշերտությունը, հատկապես այն պահին, երբ գյուղապետն ու մուրացկան տատիկը կողք-կողքի կանգնում էին աղոթքի:

Ակամայից այս ամենը հիշեցնում էր միջնադարյան վարպետի եւ ուխտավոր անցորդի երկխոսությունը:

Շատերն են ասում, որ ոչ մի ուրիշ եկեղեցում չեն տեսել այնքան շատ երեխաներՙ խռնված բեմին նայող ճաղավանդակի մոտ, որքան Ջրվեժի եկեղեցում: Ամբողջ պատարագի ընթացքում, ինչպես նաեւ քահանայի քարոզի ժամանակ, թերեւս միայն այս մանուկների անհոգ ձայներն էին որպես երաժշտական աղմուկ ուղեկից դառնումՙ կրկին հիշեցնելով հայկական ճարտարապետության մեջ առկա մեծի ու փոքրի հարաբերության մասին:

Ջրվեժի եկեղեցում մշտապես առկայծող հայկականությունը նրա երկարամյա սպասավոր Տեր Կյուրեղի էությունն էր:

Ավելի մանրամասն՝ azg.am