Տպել
Հարցազրույց բանաստեղծ Զահրատի հետ
– Մի բանաստեղծի համար բանաստեղծությունը մեռյալ երկիր է, մեկ ուրիշի համար` ոռնոց: Ի՞նչ է բանաստեղծությունը Զահրատի համար:
– Բանաստեղծությունը մեռյալ երկիր չէ, մեռյալ երկիրը կը վերակենդանացնե, այսինքն՝ ըլլա երկիր, ըլլա մարդ: Մեկը որ բանաստեղծության հետ կապը կխզե, իր կյանքին մեջ շատ բաներ կը կորսնցուցե, շատ մը հաճույքներե զրկած կըլլա ինքզինքը, շատ մը գեղեցիկ երազներե, շատ մը գեղեցիկ ապրումներե զրկած կըլլա ինքզինքը: Անոնք գիտակցություն չունին դժբախտաբար: Իսկ ան, որ իր կյանքին մեջը կը շարունակե գոնե քիչ մը բանաստեղծությամբ ապրիլ, շատ ավելի պայծառ, շատ ավելի երջանիկ աչքերով կը նայե աշխարհին, ընկերներուն, բարեկամներուն, շատ մը անհաջող դեպքերու հանդեպ շատ ավելի ներողամիտ կըլլա, շատ ավելի հասկացողություն ցույց կուտա շատ մը անցքերու, շատ փիլիսոփայորեն, բանաստեղծի մը պես կը մոտենա: Անանկ որ, բանաստեղծությունը որեւէ անձի համար ավելորդ բեռ մը չէ, ընդհակառակը` այդ մարդու հոգեկան աշխարհը կը հարստացնե, մեկ թանկագին հանք մըն է, հանածո մըն է:
– Գրականությունն ազատությո՞ւն է, թե՞ փախուստ ազատությունից:
– Գրականությունը… Գրականությունը գերություն է: Գերի ըլլալ է: Երբ կը մտնիս գրականության աշխարհին մեջ եւ կսկսիս ստեղծագործիլ, կարելի է ըսած` մեռած ես, այսինքն՝ կորսված ես, գերի եղած ես: Ու միշտ անիկա պիտի մղե, որպեսզի գրես, որպեսզի ստեղծագործես, որպեսզի աշխատես, եւ առանց անոր չես կրնար կյանքդ շարունակիլ, առանց գրիչի չես կրնար ապրիլ: Հիմա քիչ մը այլ է, ձեռքով գրիլ չկա, համակարգիչով կ՚ընեն: Ես համակարգիչ մը չունիմ, անանկ որ, ձեռքով կը գրիմ ու տարիներու ընթացքին ձեռագիրս իր գեղեցկությունը կորսնցուցել է. ոչ իմաստի տեսակետեն` գեղագրության, իրապես կը տկարանա: Անանկ որ, այդ տեսակետեն ես դժբախտ գրող մըն եմ, բայց երջանկությունս ան է, որ ես բանաստեղծ եմ, որ բանաստեղծություն կը գրեմ ու շատ երկար չեմ գրեր ընդհանրապես, կարճ կը գրեմ, անանկ որ, այդ տեսակետեն գոնե առավելություններ ունիմ, նվազ դժբախտ եմ:
– Ինչպե՞ս է գրվում ձեր բանաստեղծությունը:
– Թուղթ մը կ՚առնիմ, գրիչ մը կ՚առնիմ կը գրեմ, երբ որ պահը կուգա: Իմ բանաստեղծություններս ընդհանրապես բանի մը վրա, գյուտի մը վրա հիմնված են: Գյուտ մը: Կուգա այնպիսի ստեղծագործություն մը, որ քեզի կը մղե այդ ուղղությամբ գրես, ըսես թե՝ այդ հրամանին հպատակես: Մի աթմոսֆեր է: Կը գրեմ, ըսենք թե, երեկոյան, կ՚ըսեմ` ինչ աղէկ է, կը գնամ հանգիստ կը պառկիմ, կյանքես գոհ ըլլալով, որ աղվոր բան մը գրած եմ: Առավոտուն կ՚արթննամ, կ՚երթամ կը տեսնիմ՝ աղվոր չէ եղած, կը պատռիմ, կը նետիմ: Ատանկ շատ կպատահի: Կ՚ըլլա, որ մեջս պարապ կըլլա, կը պատռիմ, հետո քով քովի կը դնեմ, կը տեսնեմ, եթե ասիկա շարունակեմ, վատ չէր ըլլար: Որովհետեւ շատ ավելի հազվագյուտ է լավ բան մը գրելը: Սա պիտի նկատի առնինք, որ մեկը բանաստեղծական խմոր մը եթե չունի, եթե բանաստեղծ չէ ծնած (որովհետեւ բանաստեղծ ըլլալը բնածին հատկություն մըն է) որքան ալ որ բառերը կողք կողքի գրե, որքան ալ որ տողերը իրարու ետեւե շարե, որքան որ երկարե, կարճցնե, բանաստեղծություն չըլլար: Հրաշք ըլլալ է, որ ատիկա բանաստեղծության նմանե: Ընդհանրապես ձախորդ կ՚ըլլա եւ բանաստեղծության հետ բոլորովին կապ չպիտի ունենա: Անանկ որ, բանաստեղծության շնորհը եթե չունի մեկը, պարապ տեղը գրած է, լավ է չգրի: Ովքեր դրա շնորհը ունին, թող գրեն, իսկ եթե չունին, պարապ տեղը ինքզինքը չնեղեն: Ի վերջո բանաստեղծ ըլլալը աղվոր բան է: Հատկապես հայու մեջ բանաստեղծը իր հատուկ տեղը ունի եւ այն պատվաբեր տեղ մըն է, կ՚արժանանա պատվի, փառքի կարժանանա: Շատ մը ազգերու մեջ` դժվար: Թուրքերն ալ իրենց բանաստեղծներու հանդեպ մասնավոր հարգանք մը ունին: Լուվեն քաղաք էի վերջերս գացած, Գրողներու միջազգային ֆեսթիվալ էր: Ես եւ մի թուրք բանաստեղծ հրավիրված էինք: Մենք երկու հոգի Թուրքիան կը ներկայացնեինք: Ի՜նչ հարգանք, ի՜նչ սիրալիր վերաբերում մը ունեին, որովհետեւ բանաստեղծ են: Հին մշակութային քաղաք մըն է Լուվենը, պատմական մեծ անցյալ ունի. ատիկա նկատի առնելով, հավանաբար, Եվրոպական խորհուրդը որոշած էր, որ ֆեսթիվալը տեղի ունենա այդ քաղաքին մեջ: Գեղեցիկ օրեր էին: Բոլոր երկրներեն բանաստեղծներ կային` Հունաստանեն, Ֆրանսայեն, Շվեյցարիայեն, Հոլանդիայեն, Իտալիայեն, եւ ամեն բանաստեղծ իր սեփական լեզվով պիտի արտասաներ: Այդ քաղաքի քաղաքապետարանին մեջ պատմական սրահ մը կար, այնտեղ եղավ ֆեսթիվալը: Հայերեն պիտի արտասանեի: Երբ կարգը ինձի եկավ (իմը Z-Զահրատ ամենավերջին տառն է) այնտեղ բանաստեղծ ընկերներ ունեի, որ մեկը բանաստեղծությունս իտալերեն թարգմանած էր, ուրիշ մըն ալ կար, որ ֆրանսերեն թարգմանած էր. տղաք, ըսի` կըսեմ, մարդ բան մը չհասկնա, դուք ալ հետս ձեր թարգմանածները արտասանիք, գոնե ժողովուրդը բան մը հասկնա: Միշտ մեկը կարտասաներ, մենք երեք էինք: Ավելի տպավորիչ եղավ: Այդ քաղաքի քաղաքապետարանի Մշակութային հանձնախումբը իմ բանաստեղծություններս շատ հավնած էր, ու մի գրականության ուսուցչուհի թարգմանած էր ֆլամանդերենի: Ես հայերենը կ՚ըսեի, անիկա՝ ֆլամանդերենը: Ժողովուրդը շատ գոհ էր: Հետո եկան ռեպորտաժներ ըրին. կը հարցնեին՝ ո՞վ եմ: Այդպես մենակ իմս էր: Եվ այդ խոշոր սրահին մեջեն հայերեն հասկցող մեկ հոգի մը կար միայն` ուրիշ մարդ չկար, կես-հայ, կես-շվեյցարացի` Վահե Գոդել: Մենակ անիկա հասկցավ, թե ինչ կ՚ըսեմ:
– Ո՞րն է բանաստեղծի հենման կետը:
– Չունի բանաստեղծը հենման կետ: Խառնվածքն է եւ իր ունեցած պատրաստությունն է եւ իր ունեցած փորձառությունն է: Եթե խառնվածք մը ունի, եթե լեզու գործածելու գիտություն մը ունի, եթե փոխաբերություններ ունի, ատոնց վրա աշխատելու փորձառությունը ունի, եւ եթե օդը աղվոր ըլլա, բանաստեղծությունը աղվոր կ՚ըլլա: Ներշնչում մը կ՚ըսեն ընդհանրապես, բանաստեղծությունը կը ներշնչվի, ներշնչում է եղեր կ՚ըսեն, եւ ատոր վրա է գրվել: Ատիկա թե՛ ճիշտ է, թե՛ սխալ է: Ներշնչումը երբեմն սուտ բան է: Բանաստեղծությունը բառերու զուգորդություն մըն է, որ քեզի կը մղե ճամփա ելլալու: Ճամփա ելլալ` բառեր օգտագործելով եւ նորեր ավելցնելով, հարկավ, ճիշտ բառակապակցություններ, բայց չափը ճանչնալով: Բան մը կ՚երթա կը զարնվի, վատ կելնե, անանկ որ, միշտ զսպանակին վրա պիտի ըլլաս եւ պետք է գիտնաս, թե ուր պիտի կանգնիս, երբեմն նույնիսկ ետ պահիս, նորեն ճամփա ելնիս, երթալ փորձիս: Այս ձեւով բանաստեղծությունը կբավարարե: Աղվոր ա, կըսես, անկյուն մը կը դնես, օրվա վերջին մեկ ալ կը նայիս կը տեսնիս՝ աղվոր չէ եղեր, չես հավնիլ, կը պատռիս, կը նետիս: Ես հիմա առանձնապես, եթե ըսենք որ տասը հատ բանաստեղծություն մը գրեմ, երկու հատը կամ կը մնար կամ չի մնար: Անմիջապես պատռո՞ւմ եմ: Այո՛, անմիջապես կը պատռիմ, որպեսզի չը փորձիմ դառնալ անոր: Համբավիս կը վնասեմ:
– Պոլիսն ինչո՞վ է ապրում այսօր:
– Օդով, ջրով, ձկով, շիշքեբաբով: Աղվոր կապրե: Հայե՞րը: Գոհ են: Լավ կապրեն: Թուրքական երաժշտություն մը կը գրեն: Խաչատրյան մտիկ չեն ըներ: Տարիներով, դարերով են թուրքերու հետ միատեղ ապրում: Երկու ազգ, բնական է, իրարու վրա ազդեցություն պիտի գործեին, հարկավ, մեծի ազդեցությունը շատ ավելի կ՚ըլլա: Հիմա այդ պորտախաղերը կընեն: Մենք` հայերս, պորտախաղ չունինք: Բայց այնտեղի հայերը ունին: Երեկ այստեղ էլ երեկոյան մեզի հրավիրած էին մի տեղ: Երաժշտությունը պորտախաղի նվագ էր՝ արաբական: Ատիկա մեզի համար հետսամուտ սովորույթ է: Դժբախտաբար, հետսամուտ – հետսամուտ մեր գեղեցիկ պարմանուհիները աղվոր – աղվոր քով մը իրարու եւ ամենայն վարպետությամբ պորտապար մը կը պարեին: Եվ իրենց վիճակեն շատ գոհ էին:
– Ինչպե՞ս տեսաք Հայաստանն այսօր:
– Քիչ տեսա: Երեք օր Գրողներու միության համագումարին հատկացված էր: Առավոտուն կ՚երթայինք, իրիկուն կը վերադառնայինք: Այնտեղ կերթայինք, կը նստեինք: Ինձի պատիվ կընեին, բեմին վրա տեղ կ՚ուտային, կ՚երթայի կը նստեի, մտիկ կ՚ընեի, որովհետեւ ես քվեի իրավունք ալ չունիմ, անդամ չեմ: Իբրեւ պատվավոր հյուր՝ ինձի այդ պատիվը կընեին:
– Ի՞նչ տվեց ձեզ, ի՞նչ խլեց ձեզանից համագումարը:
– Ես հուսախաբ եղա: Ինչո՞ւ: Ես իմացել էի, որ չորս տարի առաջ այս ընտրության շրջանին շատ ծանր վիճաբանություններ կըլլար, կռիվ ալ կար, իրարու կը ծեծեին ալ: Հիմա ո՛չ կռիվ կար, ո՛չ վիճաբանություն կար, ո՛չ բանավեճ կար, ո՛չ իրար ծեծել կար: Ոչ խոսք մըն ալ կար: Միապաղաղ, համերաշխ մթնոլորտ մըն էր, բան մըն ալ չկար: Պարապ տեղ մը եկած էի: Վերջը Լեւոն Անանյանն ընտրվեցավ իբրեւ նախագահ: Աղեկ մարդ է, աշխատող մարդ է, խելոք մարդ է:
Հայաստանին մեջ լավ բան մը կը տեսնիմ, կ՚ուրախանամ: Լավն ան է, որ նոր սերունդը ավելի քաղաքակիրթ դարձած է: Հագուստ-կապուստը ավելի մոդեռն է, քան ըսենք տասը-տասնհինգ տարի առաջ: Այն նաեւ իր հոգեբանությունը պարտադրած է: Դա դեպի լավը որոշ չափով փոխված էր: Բայց կարգ մը տոհմիկ, ցեղային արժեքներ տեղի կուտան, կը կորսվին: Այս արտաքին երեւույթին ի շահ մեր ավանդական հագուստները հետզհետե պիտի անհետին, եթե ժամանակին իրենց ազդեցությունը չգործին: Մեր բարի ավանդույթները պիտի պահպանիլ: Այս խենթության շրջանն ալ անցուցինք: Ուսումը կարեւոր է: Լավ կրթություն պիտի տեսնան: Ծնողքներն ալ պիտի կրթված ըլլան եւ լավ կրթող ըլլան, գիտնան իրենց զավակներուն պետք եղած կրթությունը տալ իրենց չափովը: Խոհուն պիտի նայիլ:
Զրուցեց Հերմինե Նավասարդյանը
«168.am»
