Տպել
Վիշապագորգ կոչվող գորգերը հայկական գորգարվեստի եզակի ու հին տեսակ են, թերևս ամենաբարդն ու ամենշքեղը։ Դասական վիշապագորգ կոչել են տիպիկ խոշոր շեղանկյունների մեջ վիշապների պատկերների պատճառով։ Ակնառության համար՝ որպես օրինակ ներկայացնում եմ 4 վիշապագորգ, որնոնցից առաջինը պահվում է Սարդարապատի թանգարանում, Սյունիք-Արցախի է և պատկանում է 17-18րդ դդ․(նկար 1)։ Մյուսը՝ Նյու –Յորքի Մետրոպոլիտանի թանգարանում պահվող Կովկասյան ծագում ունեցող վիշապագորգն է՝ 19-րդ դարի (նկար 2)։ Երրորդը Լոնդոնի Վիկտորիայի և Ալբերտի թանգարանի հավանաբար կրկին Արցախյան ծագման 17-րդ դդ․ նմուշն է (նկար 3)։ Եվ վերջինը ՝ Գյուլբենկյանի թանգարանի 18-րդ դարի վիշապագորգն է (նկար 4)։ Իրականում նմուշները շատ են։ Բոլորիս հայտնի է, որ գորգերը և հատկապես հայկական գորգերը իրենց մեջ խորհուրդ են պարունակել ու հադիսացել յուրօրինակ խորհրդանիշերի լեզու։ Այժմ հարց է. Արդյո՞ք պատկերները վիշապներ են, ի՞նչ են «պատմում» վիշապագորգերը, և ինչու՞ են հայերը այն գործել։
Բացի շեղանկյունների մեջ տեղադրված վիշապներ կոչվող զարդամոտիվով գորգերից, հայերս վիշապագորգ ենք անվանում նաև հայկական այլ գորգեր, ինչպես օրինակ 19-րդ․ դարի Դիզակի (Արցախ) Տ-աձև նշաններով գորգն է (նկար 5) կամ Խնձորեսկի ութ վիշապներով Օձագորգ կոչվող գորգը (նկար 6)։ Վերջինի դեպքում, ուր կենտորնում վառ արտահայտված են հայերեն Տ-ա նման նախշեր, հատկանշական է, որ վիշապագորգը ու օձագորգը նույնականցված են, և նախշերը ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ օձերի պատկերներ։ Սրան կանդրադառնանք։
Ըստ Ֆ․Գանցհորնի «Քրիստոնեա-Արևելյան» գորգը գրքի վիշապագորգերգերի շեղանկյունաձև անպանման զարդամոտիվները իրենց եզրերով միահյուսվելով նմանվում են հայերեն «Տ» տառի, որ նա «Տեր» իմաստով է մեկնաբանում։
Հետաքրքիր է, որ տիպիկ վիշապագորգերին բնորոշ այս նախշը, որպես շրջանակներ, պատկերված է նաև Արցախյան հանրահայտ 1699թ-ի «Գոհար» գորգին, ուր ևս վերին մեդալիոնի վրա իրար հակադարձված «վիշապներ են» և որի վրայի հայերեն գրությունը՝ «Ես՝ Գոհարս, մեղօք լի, հոգովս տկար, նորհաս ձեռամբ իմով գործեցի, ով կարդա մեկ բերան ողորմի զիս, թիվ ՌՃԽԹ», փաստում է դրա հայկականությունը։
Վերադառնանք դասական վիշապագորգին։ Հ․Գայայանը իր «Փյունիկ-Դրակոն» վիշապագորգերի մասին հոդվածում հիշատակում է Իտալիայից հայտնաբերված Բեռլինի թանգարանում պահվող հռչակավոր «Փյունիկ-վիշապ» գորգը (նկար 7), որ ըստ նրա նման է Կոնիայից հայտանբերված 13-րդ դ․ կապադովկահայ գորգերի վիշապազարդերին և հավանաբար՝ գործված կամ վերարտադրված է Հայաստանում նույն դարի կեսին։ Նա նաև հիշատակում է որ Ֆ․ Մարտինը Հայաստանը համարում է վիշապագորգերի հայրենիք։
«Փյունիկ-վիշապ» գորգում[1] փյունիկի և վիշապի պատկերները ասես միահյուսված են մեկ մոտիվում։ Գայայանը վիշապ-փյունիկին, ինչպես այլ աղբյուրները ևս, ներկայացնում է որպես չարի ու բարու պայքար, վիշապի դեմ փյունիկի պայքար, որը սխալ վարկած է, և կտեսնենք՝ թե ինչու։
Գանցհորնը այն բնութագրում է հետևյալ կերպ․ «Հռչկավոր «Վիշապ-Փյունիկ» գորգը խորհրդանշում է աստվածայինի անմահությունը և հավերժական կյանքի ցնծությունը։ «Տ»-աձև աստվծային վիշապի վերևում թռչող փյունիկն է իր մարմնին կրում Հիսուսի և Աստծո խորհրդանիշերը»։
Այստեղ Գանցհորնը մի սխալ է թույլ տալիս։ Նա չի նկատում, որ վիշապի պատկերը վերևում է, դա ակնառու երևում է գորգի հատվածը դիտելիս, իսկ ներքևում՝ հայելային արտացոլման պես՝ փյունիկն է։ Համաձայն եմ, որ փյունիկը իր պոչ-մարմնով հանդերձ «Տ»-ձև է։ Սակայն հեղինակը շատ մոտավոր նկարագիր է տալիս։ Նկատենք, սակայն, որ նա չարի ու բարու պայքարի մասին չի խոսում։
Նման «բարի» մեկնաբանություն է տալիս այս մոտիվին նաև Տիգրան Կոյումջյանը իր «The Berlin Dragon-Phoenix carpet and its probable Armenian origin» հոդվածում, ուր նա վիշապ-փյունիկ խորհրդանիշի պատմությունը կապում է չինական, մոնղոլոկան, մերձ-արևելյան արվեստի հետ։
Կոյումջյանը նկատում է, որ մինչև Մինգ դինաստիան Չինաստանում (1368–1644) այս երկու կենդանիների միասնական ներկայացման խորհուրդը բացասական չէր դիտվում։ Նա համեմատում է չինական արվեստը նույն ժամանակի (13րդ դ․) հայկական մանրանկարչության հետ, որտեղ պատկերված են փյունիկն ու վիշապը միասին և հավանական համարում չինա-մոնղոլական ազդեցությունը (ինչպես նաև Հեթում Կիլիկյան արքայի թիկնոցի վրայի վիշապն է), բացատրում այդ ազդեցությունը հայ վերնախավի և Մեծ Խանի միջև ընծաների փոխանակմամբ, Սմբատ սպարապետի այցելությամբ։
Չինաստանում այսօր էլ վիշապի և փյունիկի համատեղ պատկերումը խորհրդանշում է արականի և իգականի միասնությունը։ Բայց արդյո՞ք այս վարկածը ճշմարտացի է և մի՞թե որպես հայկական առավել հին զարդամոտիվով վիշապագորգերը ավելի հին խորհուրդ չունեն։
Եկեք ավելի խորը ուսումնասիրություն կատարենք և հասկանանք, թե որն է բանալին։
Համեմատենք (ինչը որ Գայայանը, Գանցհորնը կամ Կոյումջյանը չեն անում) այս նմուշը մյուս, թեև ավելի ուշ շրջանի հայկական դասական Արցախյան վիշապագորգերի պատկերների հետ, մասնավորապես՝ որոնց մասին վերևում նշված է: Կտեսնենք, որ շեղանկյունների մեջի պատկերները ոչ թե պարզապես վիշապներ են, ինչպես ընդունված է համարել, այլ նույն վիշապ-փյունիկն է, սակայն արդեն՝ ուղղահայաց դիրքով, կրկին հայելային, բայց իրար հակառակ նայող և կապույտով ու փղոսկրագույնով՝ կարմիր դաշտին (նկար 8)։
Նախ վիշապ-փյունիկ պատկերում անդրադառնանք վիշապին։ Վերևում տեսանք, որ հայկական գորգերում վիշապները նույնացվում են օձերին։ Ինչպես Արման Ռևազյանն է գրում իր «Макарац» գրքում, վիշապ տերմինը 5-րդ դարում աստվածաշնչյան թարգմանությունների համար պարսիկներից է փոխառված՝ կոչելու համար Լեվիաթան «Չար Օձին», որով Խորենացին փոխարինում է օձ բառը։ Սակայն օձը ոչ միայն «չար» կոչվել չի կարող (դրա ապացույցները բազմաթիվ են), ավելին, այն ամենահին մշակույթներում և հատկապես հին հայերի մոտ դեռ շումերներից եկող պաշտամունքային խորհրդանիշն էր և, որ, ամենակարևորն է՝ հայերի ինքնանունը։
Շումերում օձի կերպարանքով «Հայա» աստծուն երկրպագում էին որպես իմաստության աստված։ Հեղինակը իր աշխատության մեջ, առանց կասկածի տեղ թողնելու, վերծանում, ներկայացնում ու ապացուցում է նույնականացման հետևյալ շղթան․ շումերներ – օձ – Էնկի Աստված = Հայա Աստված – Հայք։
Միայն հետագայում է, քրիստոնեության օրոք է, որ օձը սկսում է չար ուժ խորհրդանշել։ Ռևազյանը մեջբերում է Մատթեոսի վկայությամբ Քրիստոսի խոսքը. «Այսուհետեւ խորագէ՛տ եղէք օձերի պէս եւ միամիտ՝ աղաւնիների նման:»[Մատթևոս 10:16] և պնդում, որ անգամ քրիստոնեության վաղ ժամանակաշրջանում օձը դրական էր դիտվում, իմաստության և գիտության խորհրդանիշն էր։
Վիշապագորգերի վրա վիշապ-փյունիկ պատկերում հենց օձ է, ուշադրություն՝ իր երկատված լեզվով: Այդպես է թե՛ հռչակավոր «Վիշապ-Փյունիկ» գորգում և թե՛ մյուս հայկական վիշապագորգերում։ Ռևազյանը այս մասին գրում է, որ դա երկլեզու համակարգի նշանն էր։Այժմ անդրադառնանք «վիշապ-փյունիկ»-ի փյունիկ պատկերին։ Հայտնի է, որ փյունիկը, որպես առասպելական թռչուն, աշխարհի ամենատարբեր մշակույթներում և կրոններում մեռնող և կրկին հառնող, վերածնվող, հավերժական վերանորոգման, վերակենդանացման խորհրդանիշ է։
Հայերեն փյունիկը արմավահավն է։ «Արմավ»-ը՝ «արմավ պտուղը, արմավի ողկույզը, խուրմա (финики)», ըստ Աճառյանի հունարեն «ամբրավ» բառից է՝ «ամբր»՝ անմահ և «ավ»՝ հավ, ուստի ստուգաբանվում է որպես անմահ հավ։
Ուշագրավ է, որ շումերական մի աղյուսում (մ․թ․ա․2300) Ինաննա աստվածուհին պատկերված է արմավի ճյուղը ձեռքին (նկար 9): Ինաննայի կողքին՝ ձախից Էնկի-Հայա Աստվածն է, ում խորհրդանիշը օձն էր։ Իսկ երկնքում՝ նրա ձեռի վերևում հավք է` Փյունիկն է… Սա նույն է, ինչ մեր վիշապագորգերի վիշապ-փյունիկ զույգը։ Զարմանալի է չէ՞։
[1] Գորգը իրականում մասնակի է պահպանված, սա միայն հատվածն է (նկար 7), որ թվագրվում է 9-րդ դարակեսից 15-րդ դարի կես։
Արմինե Թադևոսյան
