Տպել
1885 թ., Մուսա լեռ
Մովսես Փանոսյանը ծնվել է 1885-ին, մուսալեռցի է: Պատմում է, որ 1915-ի հուլիսի 13-ին թուրքական կառավարությունը հրաման է արձակել, որի համաձայն հայերը պետք է գաղթեն, սակայն 7 գյուղի մեծերը ժողով են արել ու որոշել` այստեղ ենք ծնվել, այստեղ էլ կմեռնենք, բայց գաղթական չենք դառնա: Ականատեսը պատմում է Մուսա լեռան պաշտպանության օրերի, ինչպես նաև իրենց ազատած ֆրանսիական նավերի մասին:
1915 թ. հուլիսի 13-ին թուրք հոքումաթը` կառավարությունը, հրաման հանեց, որ յոթ օրվա մեջ ամբողջ հայերը պետք է գաղթեն: Մեր յոթ գյուղերուն մեծերը Յողուն-օլուքի մեջ ժողով ըրին, ըսին. «Իս հուս ձննուձ իմ. հու՛ս ալէ բըր միռնիմ, իս չը՛մ ուրթօ եասսէր քիմը դուշմանէն եամրէն վըրքը չարչարանքում միռնիլ. թվունքը ծառիս գը միռնէմ եաս դիղը, թաքա մուհաջըր չը՛մ ըննօ»: (Ես այստեղ եմ ծնվել, այստե՛ղ էլ պիտի մեռնեմ, ես չե՛մ գնա գերիի պես թշնամու հրամանի տակ չարչարանքով մեռնելու. հրացանը ձեռքիս կմեռնեմ այստեղ, բայց գաղթական չե՛մ դառնա) [Վերապրող Մովսես Փանոսյանն իր հուշը պատմելիս տեղ-տեղ Մուսա Լեռան բարբառով է արտահայտվել: Այդ իսկ պատճառով անհասկանալի բառերը տեղում ներկայացրել եմ թարգմանաբար – Վ. Ս.]: Ադպես ալ որոշեցինք` լեռը էլլալ: Ով ինչ ուներ` եաթախ, եորղան, թենջիրե, թավա, անասուն, հավ, ամեն ինչ լեռը հանեցինք: Թուրքի զինվորները մեզի կըսեին. «Էշի պես կբարձրանաք, վաղը էշի պես ալ լեռեն կիջնաք, կէրթաք մուհաջիր»:
Հիմա աշխարհը չու՞ց խառնվուձ ի, ադ վախտն ալ ադպես էր: Մինչև Մուսա Լեռան կռիվը մեր Խըդըր-Բեկի հնչակյանները պարոն Աղասի Թուրսարգսյանի հետ գնացել էին Զեյթուն` կռվելու թուրքերուն դեմը: Անոր համար, երբ մեր Մուսա Լեռան կռիվը սկսանք, պարոն Աղասին ըսավ. «Ասոնք իմ ցանած սերմերն են»: Արդեն մինչև լեռան կռիվը իմ հերը գիշերները կէրթար մարզանքի, մերս պապիս կըսեր. – Ձեր տղան գիշերով կէրթա մարզանքի, առտուն կուգա, չութ-արորը կառնե, կէրթա դաշտ, տանը հեչ չի մնար:
Պապս կըսեր հարսին. – Ադա՛նկ պետք է պատրա՜ստ ըլլանք միշտ:
Էնպես որ, կազմակերպված իլունք լիռը: Միզ ըրգը օնբաշիները` տասնապետները, բաժանեցին, մեյը` Սաբինցյանն էր, միգալը` Մինասինց բաբոյը` մեծ հայրն էր, ան շերամի վարպետ էր: Եադիւր սոնրա (այնուհետև) միր Թաթարալանգը դուզ, բաց դաշտ տեղ էր: Ժամանակին թաթարները ղալիշով` մանգաղով, ուզեցել են հայերին հնձել, ամմա մերոնք անոնց հախեն էկել էին, անոր համար ալ ադ տեղը Թաթարալանգ կըսեին, եանի` թաթարներուն ջարդելու տեղը: Թաթարալանգին էրկան բողազը` վիզը, մենք դիրք բռնեցինք: Հոն էր Թշենց Պողոսը, ան թուրքական բանակի զինվոր էր եղել, անգլիացիները խփել, վիրավորել էին: Ան աղեկ բորոզան` շեփոր, գիտեր փչել, աղեկ լուր կուտար, համ էլ կհասկնար թուրքի բորոզանի ձայներուն միտքը. լավ բան կըսեն, չէ նե` գեշ: Ադ բորոզանջի Պողոսը ըսավ մեզի. – Առաջ գացեք, ամմա թուրքական խուրշունը` գնդակը, եթե ձեզ խփե` կմեռնեք, ան պզտիկ կմտնա, ամմա մե՜ծ կվիրավորե, զգու՛յշ էղեք:
Իմ ունեցածը մեկ հատ որսորդական հրացան էր, կապսուլը` պատրոնը, պիտի բերնից լցնեի, պիտի շշով ծեծեի, որ կրակեր, ձեռքիս շնորհքով զենք չկար, որ անոնց հեր՜ն անիծեի: Հոն Մարջիմագը վիրավորվեց: Իս տիսա, վախցա, տեղս փոխեցի: Բլաղենց Ագուբի փեսան մնաց էնտեղ, խուրշուն մը էկավ, խփեց, աչքիս առջևը մեռավ: Դավիթ ախպարս ալ երեսուն տարեկան էր, հոն մեռավ: Թաղեցինք զինվորական դրոշակին տակը: Մեր Հաջի-Հաբիբլիի տղերքը հեսաբսըզ` անհաշիվ էին, մեկ ալ օլըղցաքը` յողունօլուքցիները, շատ էին: Մերոնք խփեցին թուրքի կումանդորին, մեկ ալ անոնց բորոզան չալողին: Թուրքի ասկյարները ադ տեսնելով` փախան: Կռիվեն վերջը մենք իջանք լեռեն, գացինք տեսանք անոնց լեշերը փռված: Թուրքի ասկյարները իրենց անասունները, ուտելիքը թողել, փախել էին: Ես տեսա թուրքի ոչխարները հավաքվել, թափված կորկոտն են ուտում: Շալակս վերցրի մնացած տոպրակով կորկոտը, որ տանեմ լեռ, հասցնեմ մերոնց: Ամմա մենք Ղըզըլջըք էինք ընկել, իմ ընտանիքը Սավալոխ էր: Քալեցի, քալեցի, հասա մերոնց: Մայրս, քույրս ինձ տեսան, ուրախացան: Արդեն Հակոբ ախպարս թուրքի բանակ էին տարել, ճանապարհին հայերին շարքեն դուրս էին հանել, տարել էին ձորին մեջը ամենքին սպանել: Անանկ քի Հակոբ ախպարս մեր լեռան կռիվի ժամանակ արդեն չիկար…:
Թուրքերը չորս անգամ հարձակվեցան մեզ վրա, ամմա ամեն անգամ աղվոր պատասխան տվինք անոնց: Մեր Մուսա Լեռան տղաները լավ կկռվեին, կնիկ, աղջիկ կօգնեին, կուժերով ջուր կբերեին խմելու: Քանի կնիկ պատրոնդաշը կապած մեզ հետ կկռվեին, մեկին ազգանունը Նաշալյան էր, ան շատ քաջ էր…: Պզտիկ չոջուխներն ալ կապավոր էին դարձած, խաբար կտանեին աս ճակատեն` ան ճակատը…: Ամենքն ալ գործի վրա էին: Օր մըն ալ մեկ թուրք մը էկել էր լեռին վրա, որ մեզի թալանի, մեր կնիկները բռնել, քարերով սպանել էին դրան, աֆերի՛մ կնիկներ: Մեր լեռին վրա միշտ ճերմակ մշուշի պես ամպ մը կըլլար, գիտես քի Աստված հատուկ ղրկած էր, որ դուշմանը մեզի չէր տեսնար, ամմա մենք իրեն վերեն կտեսնայինք: Թուրքերը կուգային` էկողը կսատկեր, էկողը կսատկեր. – Եալլա՜, եա Մուհամեդ, եալլա՜, եա Մուհամեդ, -կըսեինք ու էկողին կսատկացնեինք: Թուրքերը երկու ժամ չկրցան դիմանալ, փախան…
Լեռին վրա անձրև կուգար, անձրևի կաթիլները կծակեին մարդու ջանը: Մենք մտանք ժայռի մը տակ, թաքնվանք: Մեզի հետ էր Շեյխ-Փանոսի տղան: Ան գիրք մը ուներ, միշտ իր հետ ման կածեր, ըսինք. – Բաց գիրքդ, տեսնանք ի՞նչ կըսե, մեր վերջը ի՞նչ պիտի ըլլա:
Շեյխ-Փանոսի տղան գիրքը բացավ, սկսավ գուշակել, ըսավ. – Երկինքեն մերդիվեն` աստիճան մը պիտի իջնա, պիտի փրկվինք:
Ան ըսավ, ամմա մենք չհավատացինք, քանի որ քառասուն օրեն ավելի կռվում էինք` օր ու գիշեր, ալ ուժ չէր մնացել, ուտելիքն ու վառոդն ալ պակսած էր…: Մեր թիկունքի կողմը Միջերկրական ծովն էր, հոն գիշերները խարույկ կվառեինք, որ դեմեն անցնող նավ ըլլա նե, տեսնա մեզի` մոտենա: Օրվա մեջ ալ արդեն պատվելի Անդրեասյանը մեծ չարշաֆի` սավանի մը վրա կարմիր խաչը նկարած, կախել տված էր լեռին դոշը…: Օրեր ետքը, վերջապես ծովին խորքը նավ մը երևաց: Կըրըկյաններուն տղան աղվոր կլողար, նետվեց ծովը, սկսավ լողալ: Անոր վիզեն երկաթե տուփ մը կար կախված, մեջը ֆրանսերեն գրված նամակ մը կար: Նավուն մեջեն դյուլբիններով` հեռադիտակներով կնային, կտեսնան, որ մեկը կլողա դեպի նավը, կօգնեն, նավ կբարձրացնեն: Կըրըկենց Մովսեսը հեմեն ծունկի կուգա, խաչ կհանե, ըսելու համար, քի քրիստոնյա ենք, քանի որ ինքը ֆրանսերեն չէր գիտեր, որ խոսա: Գրված նամակը կհանե կուտա կապիտանին, անոնք կկարդան, կհասկնան, քի մոտ հինգ հազար հայ քրիստոնյա մուսալեռցիներ լեռին վրա Աստծո փրկությանը կսպասեն: Կապիտանը կհարցնե` դուք ու՞ր եք, թշնամին ու՞ր է, ինչքա՞ն ուժ ունիք: Ութ օր դիմացեք, էրթամ իմ կառավարությանը հարցնեմ, իրավունք առնեմ, կամ` ձեզի զենք կբերենք, կամ` կուգանք ձեզի կազատենք: Զենք չբերեցին, բայց զրահանավերով եկան մեզի ազատելու: Փանոսի տղային ըսածին պես` նավուն մեջեն մերդիվեն իջեցուցին, մենք վեր բարձրացանք: Արդեն ամեն ժամանակ իմ մտքիս մեջն էր անոր ըսած խոսքերը, ես հույսս չէի կտրում, և ազատվանք…
Վերժինե Սվազլյան, Հայոց ցեղասպանություն. Ականատես վերապրողների վկայություններ, Երկրորդ համալրված հրատ., Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 2011, վկայություն 281, էջ 478-479:
