Տպել
Համավարակի պարտադրած ապրելակերպը, ամեն ինչից զատ, մեզ մղում է մարդու եւ մարդկության կյանքի իմաստի մասին բնավ ոչ ավելորդ մտորումների։ Թվում է՝ ամեն ինչ ասված է։ Եվ իրոք՝ «Ամեն ինչ ունայն, երազ անցավոր, «Աստղ էլ որ լինես՝ պիտ հանգչիս մի օր»։ Ասել է Ավետիք Իսահակյանը եւ… դարձել հայոց երկնակամարի ամենավառ աստղերից մեկը։
Հիրավի, կյանքի վաղանցիկությունը ապացուցման կարիք չունի. ամեն մեկիս կենսական առաջին դասերից մեկը, թերեւս, մահկանացու լինելու զգացողությունն է։ Եվ պատանության շրջանում ինքնուրույն ձեւավորված մեր աշխարհայացքի մեջ անխուսափելի է լինում «Եթե, միեւնույնն է, մահանալու ենք, էլ ինչո՞ւ ենք ապրում» հարց-դատողությունը։ Այսինքն՝ կյանքի վաղանցիկության զգացումն է ծնում ապրել-չապրելու իմաստի մասին այն հարցը, որ ամեն ոք երբեւէ ինքն իրեն տալիս է։ Եվ սա եզակի, բախտորոշ հարց է, նման չէ մյուս բոլոր հարցերին, որոնց պատասխանը մեր հետաքրքրասիրության պարզ բավարարումն է լինում։ Կյանքի իմաստի որոնումը մեզ տառապանք է պատճառում, վախճանի անխուսափելիության գիտակցումը մատնում է հուսահատության, մահվան հեռանկարը սարսափահար է անում։
Շատ խիստ չի հնչի, եթե ասեմ, որ մահվան վախն է մարդուն մղում դեպի կյանքի իմաստավորում, այլ կերպ ասած՝ դարձնում իմաստասեր, թեպետ հասկանալի է, որ ամեն մարդ չէ, որ զբաղմունքով դառնում է փիլիսոփա (եւ կզարմանա, եթե իրեն ասվի, որ «փիլիսոփայությունը մտածմունք է մահվան մասին»). հանդերձյալ երանելի կյանքի մասին խոստումները, հարստության մոլուցքը, իշխանության տենչը, մարմնական վայելքները, սպառողական հաճույքները մարդկանց մեծ մասին լիովին բավարարում են։
Այդուհանդերձ, եթե մարդը լիներ անմահ, նման հարց ինքն իրեն չէր տա, եւ միայն փիլիսոփաները, ընդհանրացման եւ իմաստավորման իրենց հակվածությամբ շարունակ կխորհեին մարդ արարածի կյանքի իմաստի մասին։ Սա, իսկապես, փիլիսոփայական մտքի առանցքային հարցադրումներից է, եւ ինչպես ամեն մի շիտակ փիլիսոփայական խնդիր, հավիտենական է՝ երբեք վերջնական լուծում չի ստանում եւ չի կարող ստանալ։ Եթե գիտական խնդրի լուծումը հարստացնում է գիտելիքի շտեմարանը, իսկ լուծված խնդիրը թեկուզ առժամանակ այլեւս չի էլ ընկալվում որպես խնդիր, ապա փիլիսոփայական խնդիրը, առավել եւս կյանքի իմաստին առնչվողը, չունի նմանօրինակ լուծում, եւ այդ «լուծումն» իրականում տվյալ փիլիսոփայի կենսական դիրքորոշման ձեւակերպումն է աշխարհի եւ աշխարհում մարդու տեղի մասին ամբողջական պատկերացման՝ աշխարհայեցման անձնական տարբերակը։
Մահվան վախն անբաժանելի է կեցությունից։ Ասել, թե որեւէ մեկն ազատվել է մահվան վախից, նշանակում է ասել, որ նա արդեն դադարել է ապրել, վճռել է վերջ տալ կյանքին, այլեւս ոչինչ չի կապում կյանքի եւ ապրողների հետ. նման վճիռ կայացնողն արդեն իսկ քայլ է կատարել կեցությունից անդին, ինքնասպանության հետագա արարքը, ավելի ստույգ՝ դրա կերպը զուտ «տեխնոլոգիայի» հարց է։ Մենք բոլորս, գրեթե բոլորս բարեհաջող անցնում ենք որոնումների, տատանումների, երկմտանքի փուլը. «բարեհաջող» ասելով նկատի ունեմ, որ չենք խելագարվում, ինքնասպան չենք լինում անխուսափելի վախճանի հեռանկարից։ Դեռ ավելին, մենք, բարեբախտաբար, «մոռանում ենք» այդ վախճանը։ Այլոց մահը բազմիցս տեսնելիս, հարազատի անդառնալի կորուստն ապրելիս, նաեւ՝ մերթընդմերթ սեփական հուղարկավորության սցենարը մտմտալիս մենք, այնուամենայնիվ, մեզ անձամբ… վերագրում ենք անմահություն։
Խոսքն այստեղ հոգու անմահության մասին չէ, որի հանդեպ հավատը, առավել եւս՝ հանդերձյալ կյանքի գոյության մեջ անսասան համոզվածությունը հավատացյալին իսկապես դարձնում են «անմահ»։ Խոսքն առօրեականության թմբիրի մասին է՝ որպես հետեւանք մեր անվերջանալի առտնին հոգսերի, ապրուստի հայթայթման, մերձավորների ապահովության մասին մտածմունքի, մասնագիտական զբաղմունքին եւ քաղաքացիական մասնակցությանն առնչվող անվերջանալի խնդիրների։ Գոյության այս հզոր հորձանքն է ահավասիկ օգնում մեզ ապրելու, կրթվելու, մաքառելու, ընտանիք կազմելու, գործելու, ապագայի մասին խորհելու եւ այլն։
Իմաստի որոնումները հատկապես ցավագին են դառնում աշխարհակործան վտանգին դեմ-հանդիման։ Իրոք, ամեն մեկիս կյանքը իմաստազրկվում է մարդկության կործանման հնարավորության իսկ ենթադրությամբ։ Միայն ապահովելով մարդկության հարատեւությունը, վստահ լինելով, որ նորանոր սերունդներ պիտի գան ու գնան դարեր շարունակ, մենք հնարավորություն ենք ստանում իմաստավորելու մեր այժմեական գոյությունը։ Բարդ ու հակասական միտումներով տառապող ժամանակակից աշխարհին փակուղուց դուրս գալու համար հենց այսպիսի փիլիսոփայություն է հարկավոր։ Այս դիրքորոշումը նաեւ թե՛ առանձին մարդու, թե՛ ողջ մարդկության կյանքի իմաստավորման հիմքն է։ Վերջին հաշվով, սա է նաեւ «ապագայի առջեւ պատասխանատվություն» արտահայտության էությունը։
Կարեւոր մի վերապահում՝ գալիքի հանդեպ մեր պատասխանատվությունը չի նշանակում, թե ներկայիս սերունդը (ինչպես նախորդները) ինքն իրեն պիտի ընկալի սոսկ որպես միջոց՝ գալիք սերունդների երջանկավետ կյանքն ապահովելու։ Այսօրինակ նպատակաբանական մոտեցման վերաբերյալ ճիշտ կլիներ Նիկոլայ Բերդյաեւի գնահատականը, թե սա «աստվածացնում է ապագան ի վնաս ներկայի եւ անցյալի», «համադրում է ապագայի հանդեպ անսահման լավատեսությունը եւ անցյալի հանդեպ անսահման հոռետեսությունը»։
Արդ, եթե գնահատելու փոխարեն սթափ արձանագրենք իրողությունը, այն է՝ եթե ներկայիս սերունդը չկարողանա ապահովել մարդկության հարատեւության բուն հնարավորությունը, ապա այլեւս հիմք չի լինի խոսելու լավատեսության կամ հոռետեսության մասին (ոչ էլ կլինեն դրանց մասին դատող փիլիսոփաներ)։ Իսկ քանի դեռ այս գիտակցումը չենք կապում մեր Եսի կյանքի իմաստի հետ, «ապագայի առջեւ պատասխանատվություն» արտահայտությունը վերացական է. իսկապես, ինչո՞ւ պետք է ես ինձ պատասխանատու զգամ ինձանից հետո, իմ Եսից հետո եկողների առջեւ։ Դեռ անցած սերունդների առջեւ պատասխանատվությունը կարծեք ավելի դյուրին է զգալ. նրանք են մեզ թողել որոշակի ժառանգություն, կուտակել գիտելիք, վերափոխել բնությունը, կարգավորել համակեցությունը եւ այլն։ Սակայն մեր պատասխանատվությունն ապագայի առջեւ եւ ապագայի համար առնչվում է մեր իսկ Եսի առջեւ պատասխանատվությանը։ Եվ ամենից առաջ այն բանին, որ անձը կարողանա իր գոյությունը ագուցել հասարակության հետագա գոյությանը։ Մարդկության կործանման վտանգն առավել մեծացնում է ամեն մեկիս պատասխանատվությունը իր կյանքի իմաստավորման, ճշմարիտ մարդկային արժեքների ու նպատակների ընտրության համար։ Ինչպես որ եզակի է մեզանից ամեն մեկը, անկրկնելի է որպես տվյալ Եսը, այնպես էլ եզակի է մարդկությունը (համենայն դեպս՝ տիեզերքում այլ բանականություն դեռ չենք հայտնաբերել)։ Այլ բան պնդող մոտեցումները, փիլիսոփայական համակարգերը, բարոյախոսական սկզբունքները անխուսափելիորեն ապակողմնորոշող են։
Ապակողմնորոշող են նաեւ փիլիսոփայական այն համակարգերը, ավելի ստույգ ձեւակերպենք՝ փիլիսոփայելու այն եղանակները, որոնք կյանքի իմաստը ներփակում են լոկ անձնական տառապանքների, անձնական շահերի, եսական օգուտի շրջանակներում, իսկ հանրային կյանքի խնդիրները, ողջ մարդկության հեռանկարները, եթե անգամ քննության են առնվում, ապա անհատի բախտից անկախ եւ կամ՝ ի հակադիր նրա։ Այս մոտեցումը, իհարկե, արտացոլում է արդի հանրային կյանքի իրողությունը՝ շուկայական բարոյականության արժեքների գերիշխանություն, ծայրահեղ անհատապաշտություն եւ անկուշտ ագահություն, անձնական հաջողության կուռք, օգուտի եւ շահի անզուսպ հոգեբանություն եւ դրա համաճարակային բազմապատկում գովազդի եւ զանգվածային լրատվության միջոցներով, այս ամենի անխուսափելի հետեւանքը՝ մարդկանց միջեւ հարաճուն օտարումը, անհատի ողբերգական միայնակությունը եւ հուսակտուր փախուստը դեպի ներանձնական ապրումներ։
Այդուհանդերձ, շիտակ փիլիսոփայությունը չի կարող սահմանափակվել իրողության, թեկուզ սուր եւ տպավորիչ, բայց հիասթափեցնող, պարտվողականության դատապարտող արձանագրմամբ։ Մարդկային կյանքը իմաստազրկող հայացքները, որքան էլ գեղարվեստորեն տպավորիչ լինեն եւ համոզիչ մատուցված, միեւնույնն է, խիստ ասած, ձեւ են «փիլիսոփայություն խաղալու»։ Չմոռանանք Դավիթ Անհաղթի պատգամը՝ փիլիսոփայության նպատակը մարդու հոգու զարդարումն է։ Եվ եթե ժամանակակից մարդը որոնում եւ չի գտնում իր կյանքի իմաստը կրոնի, արվեստի, հոգեւոր որեւէ այլ ոլորտում, իրեն հարազատ դարձած զբաղմունքի բնագավառում, եթե արդեն դույզն-ինչ գիտակցել է, թե իրեն խորթ գաղափարները եւ ուժերը ինչպես են իրեն աստիճանաբար վերածում հլու-հնազանդ խամաճիկի, եթե, հետեւաբար, նա զգում է փիլիսոփայությանը հաղորդակից լինելու կարիքը, ապա փիլիսոփան ոչ թե պիտի վհատեցնի, այլ տոգորի նրան հավատով եւ վստահությամբ, օգնի նորովի կառուցարկելու իր աշխարհը, դառնալու սեփական կյանքի ճարտարապետը, խորհրդածության եւ գործունեության լիարժեք սուբյեկտ։
Իհարկե, փիլիսոփայությունը չունի պատրաստի պատասխաններ բոլոր անձանց, բոլոր դեպքերի համար, եւ բացառված չէ, որ «փիլիսոփայության քաղցրությունը» մարդը մեկեն չընկալի, սակայն դա կլինի առաջին քայլը, որ նրան հնարավորություն կընձեռի ինքնուրույն որոնելու, գտնելու, արարելու կյանքի սեփական իմաստը։ Եվ եթե առերեւույթ այդ իմացությունը նման լինի չիմացության, վերջինս սակայն լինելու է փիլիսոփայելու արգասիք, ուստի եւ, Միշել Մոնտենի ձեւակերպմամբ, «զորությամբ ու վեհանձնությամբ, արիությամբ ու ազնվությամբ» առանձնացող չիմացություն։ Փիլիսոփայութամբ է շաղախվում այն հավատո հանգանակը, որի հիմքում ընկած է սեփական վախճանականության եւ մարդկության հավիտենականության հրամայականի ագուցումը, որ ամեն մի հասուն, արժանավոր մարդ յուրովի է անում։
Վստահաբար՝ մարդկությունը կհաղթահարի ներկայիս ճգնաժամային վիճակը։ Հաջորդ սերունդները վերստին կորոնեն եւ կձեւակերպեն կյանքի իմաստի հիմնախնդիրը՝ իրենց ժամանակին, իրենց առջեւ ծառացած խնդիրներին համապատասխան։ Նրանց, հուսանք, հարկ չի լինի մտահոգվելու մարդկության իսպառ բնաջնջման վտանգով։ Եվ մեր մասին դատելու են ոչ այնքան ըստ մեր գիտական եւ տեխնիկական նվաճումների, այլ ըստ մեր իմաստնության, բարոյականության, մարդու եւ ողջ մարդկային քաղաքակրթության գոյության իմաստին տված մեր պատասխանների։
Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ
Փ.գ.դ., պրոֆեսոր
