Քրդեր

Պատմաբան Վահե Անթանեսյանի ակնարկը քրդերի մասին:

Քրդերը հայոց պատմության մեջ մեծ ու էական դերակատարություն են ունեցել: Եվ այսօր էլ Մերձավոր Արևելքում ռազմաքաղաքական մեծ գործոն են: Միայն Թուրքիայի, Իրանի, Իրաքի և Սիրիայի տարածքներում բնակվում են մոտ 35 միլիոն քրդեր: Թուրքիայում և Իրաքում քրդերը պայքարում են ազգային պետականություն ստեղծելու համար:

Բնականաբար, հայությանն ավելի շատ հետաքրքրում են այսօրվա Թուրքիայի քրդերը, քանզի քրդական գործոնը ահագնացող ուժ է և սպառնում է էապես ձևափոխել Մերձավոր Արևելքի քաղաքական քարտեզը:

Ի դեպ, շատերն այսօր ուրախանում են Թուրքիայում քրդերի աշխուժացմամբ, համարելով, որ քրդերն ի զորու են ոչ միայն թուլացնել թուրքական պետությունը, այլև՝ կազմալուծել ու պառակտել այն:

Բայցևայնպես, որքան էլ տարօրինակ է, դա ամենևին էլ մեր ազգային շահերից չի բխում: Բանն այն է, որ քրդերը մեր պատմական հայրենիքի մեծագույն հատվածը՝ Արևմտյան Հայաստանը, համարում են իրենց հայրենիքն ու Քրդստան են կոչում: Նրանց հավակնությունները հենց մեր պատմական հողերի նկատմամբ է և եթե այսօր մենք գոնե աղոտ հույս ու հնարավորություն ունենք Թուրքիայի դեմ հանդես գալու պահանջատիրությամբ, ապա վաղը եթե մեր հայրենիքի տարածքում ձևավորվի անկախ Քրդստան՝ ապա հայությունը երբեք որպես պահանջատեր քրդերի նկատմամբ հանդես գալ չի կարող: Այս իմաստով ամենևին ուրախանալու առիթ չէ Թուրքիայի հանրապետությունում քրդական գործոնի ուժեղացումն ու մեզ համար ամենաձեռնտուն թերևս, ստատուս քվոյի պահպանումն է այնքան ժամանակ, քանի դեռ Հայաստանի հանրապետությունը չի կարող հանդես գալ որպես ազդեցիկ և գործող ուժ:

Քրդերի հայրենիքը Իրանական բարձրավանդակն է: Յոթերորդ դարում, արաբական խալիֆայության կազմավորման արդյունքում քրդերն իսլամ ընդունեցին: Նրանց հիմնական մասը սուննի մահմեդականներ են, մի փոքրիկ հատվածը՝ շիաներ են: Իսկ իրենց ազգային՝ էզիդիզմ (ծագում է զրադաշտակությունից) դավանանքը պահպանած քրդերն այժմ հանդես են գալիս առանձին էթնանունով՝ որպես եզդիներ:

Եզդի-քրդերի դավանանքի հիմքում ընկած է հետևյալ պատումը. Էզիդիզմի համաձայն` Աստված արարել է 7 հրեշտակապետերին, որոնք հետո նրա հետ մեկտեղ ստեղծեցին Տիեզերքը: Սիրամարգ հրեշտակը, կամ Մալաքի Թաուսն, առաջինն արարվեց: Աստված նրան օգնական նշանակեց իր գլխավոր արարման` մարդու ստեղծման գործում: Երբ արարվեց Ադամը, Աստված կանչեց բոլոր հրեշտակապետերին եւ հրամայեց նրանց ծնկի գալ նրա առջև: Բոլորը ենթարկվեցին, բացի Սիրամարգից: «Նա կեղտից է արարվել, իսկ ես՝ սուրբ ոգուց: Ես միայն Աստծուն եմ երկրպագում»,­ ասաց Մալաքի Թաուսը: «Դա պատասխան էր, որ ես ուզում էի լսել»,­ ասաց Աստված եւ Մալաքի Թաուսին նշանակեց գլխավոր հրեշտակապետ:

Ինչևէ, քրդերը արաբական տիրակալության ժամանակահատվածում տեղաշարժվեցին խալիֆայության տարածքում և հաստատվեցին Հայկական բարձրավանդակում: Քրդերի շարժը դեպի Հայաստան ուժգնացավ հատկապես սելջուկյան արշավանքների արդյունքում: Լինելով ռազմատենչ ցեղախմբեր՝ նրանք հաճախ ծառայության էին անցնում սելջուկյան բանակում և բնակություն հաստատվում գրաված շրջաններում: Քրդական թափառական ու խաշնարած առաջին ցեղախմբերը հաստատվեցին Հայաստանի հարավային՝ Միջագետքին հարող շրջաններում: Իսկ 16-րդ դարում, երբ Հայաստանում հարաբերական դադար հաստատվեց երկարատև թուրք-պարսկական պատերազմներից հետո, քրդերն ավելի տարածվեցին Հայկական բարձրավանդակում և մեծ կշիռ ստացան երկրի ռազմաքաղաքական, սոցիալական հարաբերություններում:

Քրդերը որպես կանոն միմյանցից մեկուսի, անկազմակերպ, երբեմն՝ ընդհանրություններ չունեցող ցեղախմբերով էին հանդես գալիս: Սական, միջնադարյան Հայաստանի պատմության մեջ քրդական առանձին ցեղախմբեր ու տոհմեր նաև խոշոր դերակատարություն ստանձնեցին: Մասնավորապես, սելջուկյան կայսրության ժամանակահատվածում, Բագրատունյաց թագավորության տարածքում ձևավորվեցին երկու առանձին պետական կազմավորումներ՝ Շադդադյանների էմիրությունը, որի կենտրոնը հայոց Անի մայրաքաղաքն էր, և՝ Շահարմենների պետությունը՝ Խլաթ մայրաքաղաքով; Թե՛ Շադդադյանները, թե՛ Շահարմենները քրդական ծագում ունեին և էական դերակատարություն ունեցան հայոց կյանքում:

Շադդադյանների պետությունը կործանվեց Զաքարյանների հարվածներից: Իսկ Շահարմենների պետությունը՝ թուրքմենական արշավանքների արդյունքում: Ինչևէ, քրդական տարրը ուշ միջնադարում Հայաստանի տարածքում մեծ գործոն էր դարձել: Թուրքիան մասնատելու իրենց քաղաքականությամբ հաճախ աշխարհի գերտերությունները՝ Ռուսաստանը, Անգլիան, Ֆրանսիան, Գերմանիան, մեծ հույսեր էին փայփայում նաև քրդական գործոնի հաշվով, հաճախ այդ առումով շրջանցելով լեռնաշխարհի բնիկ տերերին՝ հայերին: Տարածաշրջանում ճիշտ է, հայությունը թվաքանակով ավելին էր քան քրդերն էին, սակայն վերջիններս որպես ռազմական գործոն առավել մեծ ուժ էին ներկայացնում քան հայությունը:

Միաժամանակ պետք է նշել, որ 17-19-րդ դարերում պատմական Հայաստանի տարածքում քրդերի թվաքանակի մասին հակասական և իրարամերժ տեսակետներ կան: Մեկ բան աներկբա է, որ այսօրվա Թուրքիայում բնակվող քրդերի գրեթե կեսը հայկական արմատներ ունեն: Նրանք իսլամացած հայերն են, որ ցայսօր իրենց կենցաղում և կենսակերպում հայկական շատ տարրեր են պահպանել:

Լինելով մահմեդական՝ շատ քրդացած հայեր չեն մոռացել անգամ մոմավառության ծեսը և իրենց օջախներում, կամ պահպանված քրիստոնեական շատ հուշարձաններում ծածուկ կամ բացահայտ մոմ են վառում:

Օգտվելով հանգամանքից, որ 19-րդ դարավերջում և 20-րդ դարի սկզբին քրդերը հիմնականում անմիաբան էին, խաշնարած, քոչվոր և անգրագետ՝ Օսմանյան Թուրքիայի ղեկավարները նրանց օգտագործեցին հայության դեմ՝ ճնշելու հայկական շարժումները:

19-րդ դարի վերջին Օսմանյան սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ ստեղծեց իր պատժիչ Համիդիյե գնդերը հիմնականում հենց քրդերից: Քրդերին արտոնվեց հարստահարել, կեղեքել ու սպանել հայերին:

Քրդական գործոնի դերը մեծ էր նաև 1915 թվականի ցեղասպանության ժամանակ: Ճիշտ է, թուրքական բանակն իրականացրեց Արևմտյան Հայաստանի հայկական բնակավայրերի հայաթափումը, իսկ մնացած սևագործն արեցին քրդերը՝ ճանապարհին ավարառելով, թալանելով, սպանելով հայությանը: Ցեղասպանության սպանդի ամենաստվար հատվածը հենց քրդերի ձեռքով կատարվեց:

Իսկ Արևմտյան Հայաստանի հայաթափումից հետո քրդերն արդեն իրենց վրա զգացին թուրքական յաթաղանի սրությունը:

Պետք է նշել սակայն, որ ցեղասպանությունից մազապուրծ հարյուր հազարավոր հայեր մնալով հայրենիքում՝ իսլամացան և սերտացան քրդերին, ու այսօր Էրգրում քրդի անվան տակ միլիոնավոր իսլամացած հայեր են բնակվում…

Բուն Թուրքիայում քրդերը մի քանի խոշոր ապստամբություններ բարձրացրեցին 1925, 1930, 1935 թվականներին: Խոշոր ապստամբություն էր հատկապես 1925 թվականի Արարատի ապստամբությունը, երբ քրդական շատ աշիրեթներ հայազգի Զեյլան բեյի գլխավորությամբ Մասիսի ստորոտում ամրանալով՝ հզոր շարժում սկսեցին: Թուրքական պետությունը հազիվ կարողացավ ճնշել այդ շարժումը, այն էլ՝ Խորհրդային Կարմիր բանակի գործուն աջակցությամբ, որ անցնելով Արաքսը՝ թիկունքից հարված հասցրեց ապստամբներին:

Խոշոր ելույթ էր նաև Դերսիմի ապստամբությունը Ալի Ռզայի գլխավորությամբ:

Այս շարժումներում էական էր հայության դերակատարությունը:

Քրդական շարժումները Թուրքիայի տարածքում ավելի ակտիվացան 1980-ական թվականների սկզբից, երբ ձևավորվեց Քրդական բանվորական կուսակցությունը: Քրդական շարժումներն ավելի կազմակերպված ու ավելի ազդեցիկ դարձան, երբեմն վերածվելով զինված ապստամբության: Հենց ՔԲԿ ի հայտ գալով քրդական գործոնը դարձավ միջազգային դիվանագիտության հարց:

Այսօր ՔԲԿ իսկապես մեծ ներուժ ունի և կարողանում է ներկայացնել քրդերի հավաքական շահերը Թուրքիայում: Այս կուսակցությունը հիմնադրվել է 1978 թվականին՝ Աբդուլլահ Օջալանի (Ափո) կողմից: Շատ տեսաբաններ պնդում են Ափոյի հայկական ծագման մասին:

Քրդերը երկարատև պայքարի արդյունքում կարողացան Իրաքի հյուսիսում ինքնավարություն ստեղծել, որ փաստացի անկախ պետություն է և շատ դեպքերում չի ենթարկվում Բաղդադի իշխանություններին:

Սակայն  քրդերը միայն Թուրքիայի և Իրաքի տարածքում չէ, որ ձգտում են անկախ պետականություն ստեղծել: Դեռևս 1946 թվականին նրանց նույնիսկ հաջողվեց Իրանում հիմնել Մեհրբանի հանրապետությունը, որ սակայն շատ կարճ կյանք ունեցավ: