Տպել
Հրակ Փափազյանի կարծիքով Թուրքիան և հատկապես Ստամբուլը ժամանակակից հայ ինքնության ուսումնասիրության համար եզակի վայր է, հաշվի առնելով «հայկականության պատկերի» աճող բազմազանությունը’ հատկապես վերջին տասնամյակների ընթացքում։ Այդպիսով նա փորձում է ներկայացնել իր բնութագրմամբ «ներկայումս Թուրքիայում բնակվող երեք “տեսակի” հայերին»․ Թուրքիայի ավանդական հայ քրիստոնյա փոքրամասնության ներկայացուցիչներին՝ հայտնի Համայնքին, Թուրքիայի մահմեդական հայ քաղաքացիներին (իրենց ներքին ճյուղավորումներով), ինչպես նաեւ Հայաստանի հանրապետության աշխատանքային միգրանտներին։ Հրակ Փափազյանն այնուհետեւ վերլուծում է գաղափարական, խորհրդանշական և զգացմունքային այն հիմնական սյուները, որոնց վրա հիմնվում է յուրաքանչյուրի հայկական ինքնությունը։ Վերջում նա քննարկում է այս երեք խմբերի միջեւ առկա հարաբերությունները, որոնք միմյանց հետ շփվելով երբեմն իրար հետ հակասության մեջ են մտնում։
Քրիստոնյա հայ համայնքը
Թուրքիայի քրիստոնյա հայ քաղաքացիների թիվն այսօր տարբեր տվյալներով 60-70 հազար է գնահատվում: Նրանց ավելի քան 90 տոկոսը բնակվում է Ստամբուլում, որտեղ ունեն բազմաթիվ գործող եկեղեցիներ, տարրական եւ միջնակարգ դպրոցներ, մի քանի թերթեր ու պարբերականներ: Այս խմբի անդամների հայկական ինքնության կարեւորագույն տարրերից մեկը թերեւս քրիստոնեության հանդեպ նրա հավատարմությունն է՝ հատկապես Հայ Առաքելական եկեղեցուն: Ըստ էության, կարող ենք նույնիսկ պնդել, որ այս խմբի անդամների համար հայկականությունը էթնոկրոնական ինքնություն է, այլ ոչ թե զուտ էթնիկական: Շատերի համար, ում հետ ես հանդիպել ու զրուցել եմ, հայ լինելը ինքնստինքյան ենթադրում է քրիստոնյա լինել: Շատերն այդ երկու եզրերը նույն իմաստով են օգտագործում: Այն հարցին, թե «Նա մուսուլմա՞ն է», ոմանք պատասխանում էին՝. «Ոչ, նա հայ է»: Այն հարցին, թե ինչ կրոնի են պատկանում, ուրիշներ պատասխանում էին՝ «Ես հայ եմ»: Ոմանք, բայց քչերը, նույնիսկ չվարանեցին հայկականությունը դասել կրոնի շարքին, իսկ շատ ուրիշներ, որոնք կարծում էին, թե այն պետք է դասել ազգային կամ էթնիկական կատեգորիային, այնուամենայնիվ հայտնեցին, որ «մեր դեպքում դժվար է, և նույնիսկ սխալ է տարանջատել այդ երկու հասկացությունները»: Ժամանակի սղության պատճարով չենք կարող մանրամասն անդրադառնալ հայկականության ու քրիստոնեության փոխհարաբերության հիմքում ընկած պատմական, մշակութային և սոցիալական պատճառներին, ինչը տարբեր չափերով գոյություն ունի աշխարհի մի շարք հայ համայնքներում: Սակայն թուրքահայերի պարագայում մենք կարող ենք նշել, որ հանրապետական շրջանում հավելյալ գործոններ մի քայլ առաջ տարան ազգի և կրոնի միատեղումը, այն հասցնելով մի կետի, որտեղ այդ երկու հասկացությունները գրեթե միաձուլվում են: Լոզանի պայմանագրի համաձայն՝ Թուրքիայի Հանրապետությունը երկրի ներսում ճանաչում է միայն կրոնական և ոչ թե էթնիկ կամ ազգային փոքրամասնությունների, հայերը պաշտոնապես ընկալվում էին նաեւ որպես կրոնական համայնք, որը սահմանափակվում է հայկական եկեղեցու անդամ լինելով: Այսպիսով, բացի այն բանից, որ մինչեւ որոշակի շրջան հայերի ինքնությունը հաստատող փաստաթղթի կրոնի բաժնում «Ermeni» (հայ) բառն էր նշվում, ավելի գործնական առումով՝ եկեղեցին եւս դարձել էր հայկականության երաշխավորը: Այն դարձել էր մի կազմակերպություն, որի հովանու ներքո հնարավոր էր կազմակերպել մշակութային և հասարակական միջոցառումներ: Ընդհանուր վախի և զգուշավորության մթնոլորտում՝ եկեղեցին, ինչպես բացատրում էր մեր զրուցակիցը, «այն վայրն է, ուր հայերը կարող են անվտանգ հանդիպել և խոսել միմյանց հետ»: Այս ամենը բերում է նրան, որ եկեղեցին ընկալվում է որպես տուն և հայկականության բնական միջավայր: Հետեւաբար, այսօր, երբ առօրյա կյանքում հայերը խոսում են թուրքերեն, երբեմն երեխաներից պահանջում են եկեղեցում հայերեն խոսել, ինչպես ես ականատես եղա՝ «Հոս եկեղեցի է աղջիկս, եկեղեցիին մեջ հայերեն պիտի խոսիս»: Մյուս կողմից, Ստամբուլում հայկական դպրոցները հստակորեն համակված են քրիստոնեությամբ, հատկապես այն պատճառով, որ այն պաշտոնապես ներառված է ուսումնական ծրագրերում: Այդ դպրոցներում, ինչպես 25-ամյա տեղացի ընկերս Արմենն էր բացատրում, «Հայ-Քրիստոնյա» գաղափարն է փոխանցվում երեխաներին. «Վարդանանց պատերազմի ուսմունքը բավարար է [դրա համար]: Մեզ սովորեցնում են, որ “մենք քրիստոնեության համար զոհված ազգ ենք”…»:
Թուրքիայի մահմեդական հայ քաղաքացիները
Մինչ որոշ հետազոտողներ, լրագրողներ կամ քաղաքական գործիչներ խոսում են հարյուր հազարավոր կամ միլիոնավոր մահմեդական հայերի մասին, ես նախընտրում եմ նման թվեր չնշել, մտածելով, որ «իսլամացած հայերի ժառանգների» և «մահմեդական հայերի» միջեւ էական տարբերություն կա: Երբ ես խոսում եմ մահմեդական հայերի մասին, նկատի չունեմ բոլոր իսլամացած հայերի ժառանգներին, այլ ավելի շուտ, միայն նրանց, ովքեր իրենց հայ են ներկայացնում, միայն նրանց, ովքեր գիտակցաբար և սոցիալապես հայ են: Իմ հանդիպած մահմեդական հայերը տարբեր պատմական և սոցիալ-մշակութային միջավայրերից են գալիս. ոմանք սուննի միջավայրից են գալիս, ուրիշներ մեծացել և ապրել են ալեւիական միջավայրում, օրինակ՝ Դերսիմից եկողները, որոնք սովորաբար իսլամի հետ ոչ մի կապ չունեն բացի դրանից, որ իրենց անձնագրերում նշված է մահմեդական լինելու մասին, ոմանք քրդական, ոմանք թուրքական մշակույթներում են մեծացել, ոմանց նախնիները մահմեդականություն են ընդունել 1915թ ցեղասպանության ընթացքում, ուրիշների նախնիները կրոնափոխվել են ավելի վաղ՝ ինչպես համշենցիները: ժամանակի սղության պատճառով ես այսօր չեմ անդրադառնա այս ենթախմբերից յուրաքանչյուրի առանձնահատկություններին: Ի տարբերություն վերոհիշյալ մյուս երկու խմբերին, մահմեդական հայերը իրենց հայ են զգում, չնայած որ հայ ինքնությունը սահմանող ու ձեւավորող պետական կամ կրոնական համակարգերի անմիջական ազդեցության տակ չեն գտնվում։ Ինստիտուցիոնալ կառույցների բացակայության պայմաններում, ինչպիսիք են հայ եկեղեցին կամ հայկական պետությունը, այս խմբի համար հայ լինելը հետահայաց՝ դեպի անցյալ գործընթաց է: Սա նշանակում է, որ նախ պետք է որպես իրողություն ընդունել, որ մեկը կարող է հայ լինել պարզապես, որովհետեւ նրա նախնիները հայ են եղել, և որ նա փորձում է հետ բերել բնաջնջման և ուծացման շարունակական քաղաքականության արդյունքում կորցրած ինքնությունը: Քրիստոնյա հայերն ու միգրանտները ինստիտուցիոնալ մարմիններ ունեն, որոնք նրանց համար ստեղծում են որպես հայ ապրելու և մտածելու գործնական ու խորհրդանշական-գաղափարախոսական միջոցներ, մինչդեռ Թուրքիայի այս ոչ-քրիստոնյա հայերը միայն կորցրած անցյալ ունեն, որի վրա ուզում են հիմնել ու կառուցել իրենց հայկականությունը: Օրինակ՝ երբ Մեհմեդի ընկերուհին փորձում էր ինքն իրեն մխիթարել և նրան համոզել, որ նա քուրդ է՝ այն պատճառով, որ նա մեծացել է քրդական միջավայրում և մահմեդական է, Մեհմեդի պատասխանը հետեւյալն է լինում. «Ոչ, ես հայ եմ: Պապիկիս անունը Մկրտիչ էր, իսկ նրա հոր անունը՝ Գեւորգ: Գուցէ մենք փոխել ենք մեր կրոնը, բայց քանի դեռ անցյալի այս անունները չեն փոխվում, ես էլ կշարունակեմ հայ մնալ: Ազգությունս հայ է»: Մեկ այլ զրուցակից հետեւյալ խոսքերով բացատրեց կորցրածը հետ բերելու իր շահագրգռվածությունը. «Նրանք գողացան իմ ընտանիքի ինքնությունը՝ Տեր-Կարապետյան անունը անհետացավ: Հենց որ գործերս վերջացնեմ, այդ անունը հետ եմ վերցնելու, քանի որ ցանկանում եմ, որ դա ընդմիշտ շարունակվի… »: Այսպիսով, այս մարդկանց գոնե մի մասի համար հայ ինքնությամբ հանդես գալը դիմադրության մի ձեւ է ընդդեմ մեկդարյա ուծացման եւ խտրականության քաղաքականության:
Հրակ Փափազյան
Մարդաբանական գիտությունների թեկնածու, Օքսֆորդի համալսարան
Ամբողջությամբ՝ repairfuture.net
