Տպել
Սերգեյ Փարաջանով և Վլադիմիր Վիսոցկի․․․ Սակավաթիվ և երբեմն բավականին դժվարամատչելի աղբյուրներում սփռված են նրանց ծանոթության, կապվածության և փոխադարձ ահռելի հարգանքի մասին վկայությունները։ Մինչ այժմ որևէ փորձ չի արվել նրանց փոխհարաբերությունները վերլուծելու ուղղությամբ։ Թերևս, ոչ միայն (գուցեև՝ ոչ այնքան) նյութերի սահմանափակության պատճառով, այլև այն պատճառով, որ, թվում է, դժվար է համատեղել միմյանցից այդչափ տարբեր երկու անձանց։ Մեկը՝ բանաստեղծ ու դերասան, մյուսը՝ կինոռեժիսոր և կոլաժի վարպետ։ Մեկը՝ պոեզիայի մեծ գիտակ, ով արտերկրից իր հետ բերում էր Մանդելշտամի, Գումիլյովի, Նաբոկովի, Կլյուևի հատորները, մյուսը՝ մեծ արվեստագետ, ով իր տանը պահում էր ընդամենը երկու գիրք, սակայն, փոխարենը, իրանական արվեստի իր փայլուն իմացությամբ գերազանցում էր նույնիսկ լավագույն մասնագետներին։ Մեկը, գիտակցելով, թե ինչպիսի երկրում է ապրում, իր ելույթներում բավականին զգուշավոր էր, իսկ մյուսը կարող էր դանիական թերթի հետ ունեցած հարցազրույցում ասել, թե ԽՄԿԿ ԿԿ քսանհինգ անդամներ ձգտում են իր բարեհաճ վերաբերմունքին (ինչը, իհարկե, ճիշտ չէր և, ի վերջո, պատճառ դարձավ նրա ձերբակալության ու 4-ամյա ազատազրկման համար)։
Այդուհանդերձ, նրանք ունեին նաև ընդհանրություններ։ Ե՛վ Փարաջանովը, և՛ Վիսոցկին ունեին քչերին տրված իրավունք՝ իրենց ստեղծագործություններում փաստերի հետ ազատ «խաղալու» իրավունքը։ Այն, ինչը ստեղծագործողների մեծամասնության պարագայում աչք կծակեր և կընկալվեր որպես անփութություն, Փարաջանովի և Վիսոցկու պարագայում պարզապես շրջանցվում է և չի նկատվում։ Քանդելով պատմական ճշմարտացիությունը՝ նրանք ստեղծում էին գեղարվեստական ճշմարտացիություն, իսկ դա արվեստում, անշուշտ, շատ ավելի կարևոր է։ «Քրդական գլխաշորը՝ վրաց իշխանուհու գլխին փաթաթված, գերազանց համատեղվում էր թուրքմենական թասակի հետ, որի վրա ետուառաջ գցված էր ուզբեկական փարանջա, իսկ կողքից կախված էր ծոպը, որով սովորաբար քաշում են վարագույրները բուրժուական հյուրասենյակներում․․․ Սա Փարաջանովի կինեմատոգրաֆն է»,- գրել է Վասիլի Քաթանյանը Փարաջանովի մասին իր հուշերում։ «Լեգենդ Սուրամի բերդի մասին» ֆիլմում, որտեղ իրադարձությունները կատարվում են 14-րդ դարում, դերասանը դրվագներից մեկում երևում է «Ադիդաս» գրությամբ մարզական տաբատով։ «Աշուղ Ղարիբ» ֆիլմում քարավանն անցնում է ծովի ափով, իսկ հեռվում լողում է ժամանակակից նավ։ Այդպիսի օրինակները բազմաթիվ են։
Լիլյա Բրիկի հետ:
Նույնն է նաև Վիսոցկու պարագայում։ Բոլորին հայտնի է նրա «Երգը հոգիների վերաբնակեցման մասին»։ Որևէ ուրիշ բանաստեղծի մի՞թե կներեինք «Մեկը հավատում է Մուհամեդին, մեկը՝ Ալլահին, մեկը՝ Հիսուսին» ֆրազի համար։ Ինչպե՞ս կարելի է հավատալ Ալլահին և չերկրպագել նրա մարգարե Մուհամեդին։ Բայց սա դեռ ամբողջը չէ։ Կրոնը, որը, Վիսոցկու խոսքերով, «հնարել են հնդիկները», իրականում հնարել է․․․ ինքը։ Ըստ հինդուիզմի՝ կյանքի հիմնական գաղափարն ամենևին էլ հավերժ ապրելը չէ, այլ այն, որ առաքինի կյանքի միջոցով ազատագրես քո կենսական ուժը՝ կարման, և հայտնվես նիրվանայի, այսինքն՝ «ոչ կյանքի» վիճակում։ Բայց մի՞թե հինդուիզմի դավանանքի իմացությունը մեզ խանգարում է ընկալել Վիսոցկու երգերը։ Դիտարկենք մեկ այլ հանրաճանաչ երգ՝ «Շորորավարգ ձիու վազքը» («Ես սլանում եմ, բայց իմ սլացքն ուրիշ է․․․»)։ Նախ՝ շորորավարգ ձիերը չեն սլանում, երկրորդ՝ դրանց չեն թամբում, այդ ամենը նժույգների առանձնաշնորհն է։ Որպես ձիարշավարանային մրցումների անցկացման ուղեցույց՝ այս երգն ակնհայտորեն պիտանի չէ, սակայն հիշողության մեջ դաջվում է ոչ թե դա, այլ հրաշալի կերպարը․
Մարչելո Մաստրոյանիի հետ:
«Ա՛հ, ինչպես կվազեի երամակում,
Առանց սանձերի և առանց թամբի․․․»։
Փարաջանովի և Վիսոցկու ծանոթության ճշգրիտ տարեթիվն անհայտ է։ Հավանաբար, դա տեղի է ունեցել 1960-ական թթ-ների կեսերին, գուցեև՝ «Տագանկայի» կիևյան հյուրախաղերի ժամանակ՝ 1971թ-ի սեպտեմբերին։ Ինչպես գրել է «Ուկրաինական մշակույթ» ամսագրի խմբագիրը, «Տարաս Շևչենկոյի պուրակի մոտ գտնվող 64 բնակարանում հավաքվում էր չափազանց կոլորիտային հանրություն․․․ Այն ժամանակ անպատշաճ էր համարվում Կիև այցելելիս չայցելել Փարաջանովին»։ Իհարկե, «Տագանկան» ևս հյուրընկալվել է Փարաջանովի տանը, բայց Վիսոցկին մինչ այդ հյուրախաղերն էլ հաճախ էր լինում Կիևում։ Մի անգամ նա Փարաջանովի տուն է հրավիրում նաև իր ընկերոջը՝ լուսանկարիչ Լուբյանիցկուն։ Վերջինս ինձ պատմել է․ «Մի անգամ, երբ Վիսոցկին Կիևում նկարահանվում էր ինչ-որ ֆիլմում, մենք հանդիպեցինք։ Կարծեմ՝ 1968-ին։ Մենք այցելեցինք Փարաջանովին, և նա մեզ դիմավորեց ծոպազարդ գեղեցիկ խալաթով։ Ներս մտնելուն պես՝ ես ու Վլադիմիրը հայտնվեցինք մի հսկայական դատարկ սենյակում, որտեղ դրված էր միայն մի հնամենի սեղան՝ անտոնովյան մեծ ու բուրավետ խնձորներով լի։ Դա անմոռանալի էր․․․»։ Ի դեպ, 1968-ին Վիսոցկին Կիևում չի նկարահանվել, բայց իսկապես այցելել է այդ քաղաք՝ «Կարանտին» ֆիլմի համար առաջարկելով իր երգերը։ Ինչպես տեսնում ենք, այդ ժամանակ նա և Փարաջանովն արդեն ծանոթ էին։
Անդրեյ Տարկովսկու հետ:
Հետաքրքրական տեղեկատվություն ենք հայտնաբերում «Կինոթատրոն» ամսագրում, որը հրատարակվում էր Կիևում, ուկրաիներեն լեզվով։ Պարզվում է՝ Փարաջանովը ցանկանում էր Վիսոցկուն ընդգրկել իր ֆիլմում՝ որպես գործող անձի։ Այդ մասին գրում է Յանկովսկայա-Միսակյանը, ով Համամիութենական պետական կինոինստիտուտում սովորել է նույն տարիներին, ինչ Փարաջանովը։ 1973-ի սեպտեմբերին, ձերբակալությունից առաջ, Փարաջանովը նրան է փոխանցել մի քանի սցենար՝ Հայաստանում հրատարակելու համար։ 1978-ի նոյեմբերին վերադարձնելով սցենարները՝ Յանկովսկայա-Միսակյանը գրառել է Փարաջանովի արձագանքն այդ սցենարների մասին և իր սեփական մեկնաբանությունները։ Սցենարներից մեկում կա այսպիսի գրառում․ «Իկարոսն այլաբանություն է․․․ Ժամանակակից օդաչուների վերաբերյալ։ Զարգանում է պայմանական սյուժե օդաչուների և կործանման մասին։ Գործող անձինք՝ Վիսոցկի, Տուպոլև, Ռոստրոպովիչ, Զայցև․․․ Քրոնիկա, Լուսին, տիեզերական թռիչքներ։ Ժամանակի կոլաժ․․․ Նորաձևության և ինտերիերի գովազդ։ Առաջին խորհրդային ֆիլմի ստեղծումը»։ Հոդվածագրի վկայությամբ՝ սցենարը Կիևում ավարտին է հասցվել 1972թ-ի նոյեմբերի 23-ից ոչ ուշ։ Սա այն սցենարներից մեկն էր, որը, Փարաջանովի խոսքերով, իրենից «բռնի աբորտ» են արել։
1972-ի օգոստոսին Վիսոցկին ու Վլադին հանգստանում էին Յուրմալայում։ Այդ նույն ժամանակ այնտեղ էր նաև Փարաջանովը։ Մի անգամ Վիսոցկու հյուրանոցային համարում ջուրն անջատեցին, և նա զանգահարեց Փարաջանովին՝ խնդրելով, որ վերջինս հյուրանոցից դուրս գալիս իր համարի բանալին թողնի բարապանի մոտ։ Մտնելով Փարաջանովի սենյակ՝ նրանք սեղանի վրա տեսան միրգը, սիգարետն ու հանքային ջուրը։ «Հետո՞ ինչ,- կհարցնեք։- Մի ընկերը մյուսից խնդրել է սենյակի բանալին, որպեսզի լոգանք ընդունի, և ընդամենը»։ Մյուսների պարագայում կարող էր լինել այդ «ընդամենը», բայց Փարաջանովի պարագայում՝ ոչ։ Անակնկալը բացահայտվեց փոքր-ինչ ուշ․ լոգացնցուղի վերին մասում նա ամրացրել էր վարդերի փունջ, ամրացրել էր այնպես, որ ջուրը ծաղիկների բույրի հետ միախառնվելով հոսի Մարինայի վրա․․․
Մինչ օրս էլ ոչ ոք չի կարող ճշգրիտ ասել՝ Վիսոցկու բնակարանում տեղադրվա՞ծ էին գաղտնալսող սարքեր, թե՞ ոչ։ Հատկանշական է, որ Փարաջանովի խոսակցությունների ձայնագրությունն արվել էր նրա ձերբակալությունից անմիջապես առաջ։ Քանի որ Փարաջանովին առնչվող վարկաբեկիչ նյութերը բացակայում էին, իսկ նրան ամեն գնով ազատազրկելու որոշումն արդեն կար, գործի դրվեց գաղտնալսման տարբերակը՝ ինչ-որ բան որսալու հույսով․․․ «Ուկրաինական մշակույթ» ամսագրի խմբագիր Յարեմչուկը «Փարաջանով․ խենթ հանճարն ուկրաինական անապատում» վավերագրական վիպակում մեջբերում է Փարաջանովի գործը վարող քննիչ Մակաշովի խոսքերը․ «Նա հետաքրքիր զրուցակից է։ Բայց ես նրա հետ ընկերություն չէի անի։ Գիտե՞ք, թե ինչու։ Նա ծայրահեղ եսակենտրոն է։ Գործի քննության ժամանակ իմ ձեռքն ընկավ մագնիտոֆոնային ձայնագրությունը։ Փարաջանովն իր բնակարանում հարցնում է հարբած Վիսոցկուն՝ «ասա՛, մի՞թե այս երկրում կան ուրիշ հանճարներ՝ բացի ինձնից ու քեզնից»։ Վիսոցկին համերգներով եկել էր Կիև 1973թ-ի նոյեմբերին։ Հավանաբար, հենց այդ ժամանակ էլ արվել է ձայնագրությունը։ «Նրա մեղքն այն էր, որ ազատ էր»,- Փարաջանովի մասին գրել է Բելլա Ախմադուլինան։
Ի դժբախտություն քննիչների՝ Քրեական օրենսգրքում Փարաջանովի համար ոչ մի «հարմար» հոդված չգտնվեց, այդ իսկ պատճառով ստիպված եղան խորամանկություն բանեցնել։ Փարաջանովին մեղսագրում էին մերթ կաշառակերություն, մերթ եկեղեցիների թալան, մերթ վալյուտային խարդախություն, մինչև որ հասան տղամարդու բռնաբարության համար մեղադրանքին։ «Զոհի» դերի համար ընտրվեց մի բարձրահասակ ու ամրակազմ երիտասարդ։ Անհամապատասխանությունն ակնհայտ էր, բայց ամեն ինչ նախապես ծրագրված էր, և Փարաջանովին դատապարտեցին 5 տարվա ազատազրկման։ Շատերը փորձեցին օգնել նրան։ Դերասան Վենիամին Սմեխովը վերհիշում է․ «Բժիշկ Բադալյանի ծննդյան օրը ես տեսա Կինեմատոգրաֆիստների միության առաջին քարտուղար Լև Կուլիջանովին և հարցրեցի, թե ինչպես է իրեն զգում այս պահին, երբ Փարաջանովը բանտում է և արտասվում է ստորացումներից ու անելանելիությունից։ Կուլիջանովը վստահ պատասխանեց՝ «մենք արեցինք այն ամենը, ինչ հնարավոր էր, երեքս միասին՝ ես, Բոնդարչուկն ու Գերասիմովը դիմեցինք վերին ատյաններ, իսկ Գլխավոր դատախազ Ռուդենկոն մեզ աներկբա պատասխանեց, որ չի կարող ոչինչ անել, և որ դա ուկրաինական կողմի առանձնաշնորհն է ու որոշելիքը»։
Փարաջանովին օգնեց Լիլյա Բրիկը, ով ելքը գտավ այնտեղ, որտեղ չկարողացավ (կամ չցանկացավ) գտնել Խորհրդային Միության գլխավոր դատախազը։ Լիլյա Բրիկի քույրը՝ գրող Էլզա Տրիոլեն, ամուսնացած էր Լուի Արագոնի հետ։ Խորհրդային իշխանությունները առիթ էին փնտրում Արագոնի հետ հարաբերությունները կարգավորելու համար, քանի որ խորհրդային տանկերի՝ Չեխոսլովակիա ներխուժելուց հետո Արագոնն ընդհանուր ոչինչ չէր ցանկանում ունենալ իր կողմից նախկինում սիրված ԽՍՀՄ-ի հետ։ Լիլյա Բրիկն Արագոնին աղերսեց ժամանել ԽՍՀՄ։ Այցի համար առիթ դարձավ Խաղաղության միջազգային մրցանակի հանձնումը։ Արագոնը ժամանեց, հանձնեց մրցանակը և հանդիպեց Քաղբյուրոյի անդամների հետ։ Սերգեյ Փարաջանովն ազատ արձակվեց։ Ազատության մեջ հայտնվելով՝ նա անմիջապես ուղևորվեց Թբիլիսի, իսկ որոշ ժամանակ անց եկավ Մոսկվա, որպեսզի հանդիպի Լիլյա Բրիկի և իր մյուս ընկերների հետ։
«Իմանալով Փարաջանովի վաղաժամկետ ազատ արձակման մասին՝ Վիսոցկին անմիջապես սուրաց դեպի նրա ժամանակավոր կացարանը,- գրում է Ս․ Դանիելյանը։- Շեմին չհասած՝ ծնկի իջավ պատշգամբի առաջ։ Արցունքները հոսում էին նրա աչքերից․․․ Իսկ վերևում, սեփական արցունքները չնկատելով և բազրիքին ասես մեխված, նրան ժպտում էր սևաչյա մորուքավորը»։ Հավանաբար, Փարաջանովն ու Վիսոցկին վերջին անգամ հանդիպել են 1979թ-ի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին, երբ Տագանկայի թատրոնը հյուրախաղերով գտնվում էր Թբիլիսիում։ Ինքն իրեն հավատարիմ՝ Փարաջանովը ողջ թատրոնը հրավիրել էր Կոտե Մեսխի փողոցում գտնվող իր տուն։ «Գինին հոսում էր գետի պես, երգերը ծորում էին, պատշգամբները ճկվում էին մրգերի ծանրությունից․․․ Վիսոցկու հետ նա առանձին հանդիպում ունեցավ»,- վերհիշում է Վենիամին Սմեխովը։ «Նա շատ էր սիրում տաղանդավոր մարդկանց»,- Փարաջանովի մասին ասում է դերասանուհի Ալլա Դեմիդովան։ Եվ, հավելենք, շատ էր սիրում Վիսոցկուն։ Այդ իսկ պատճառով նա 1981թ-ի հոկտեմբերին գաղտնի ժամանեց Մոսկվա (գաղտնի, որովհետև բանտից հետո նրան արգելված էր այնտեղ հայտնվել), և Յուրի Լյուբիմովը նրան հրավիրեց «Վլադիմիր Վիսոցկի» ներկայացումը դիտելու, իսկ նա ոչ միայն եկավ, այլև ելույթ ունեցավ քննարկման ժամանակ․ «Տեղի է ունենում հրաշք, ևս մեկ հրաշք՝ Տագանկայի թատրոնում ծնված։ Այս երեկոն Մոսկվայի էլեկտրակարդիոգրամն է։ Ես հպարտ եմ դրա համար։ Ես չեմ կարող խոսել առանց հուզմունքի։ Տեսեք, թե մեզ ինչպես բարձրացրեց ու մտերմացրեց Վիսոցկին․․․ Ցնցող տեսարան, ցնցող պլաստիկա։ Պետք է գիրք գրել՝ ձեր ներկայացմանը նվիրված»։
Բայց Փարաջանովը Փարաջանով չէր լինի, եթե նրան «հեռուն» չտաներ։ Պատմական ճշմարտությունը նրան չէր հետաքրքրում ոչ միայն կինեմատոգրաֆում, այլև սեփական կյանքում, այդ իսկ պատճառով էլ նա առասպելներ էր պատմում իր մասին։ Այդպես ավելի գեղեցիկ էր։ Այս անգամ էլ նա չդիմացավ։ «Յուրի Պետրովիչ,- դիմեց նա Լյուբիմովին,- ես տեսնում եմ, որ հաբեր եք կուլ տալիս, բայց պետք չէ վշտանալ։ Եթե ստիպված լինեք լքել թատրոնը, ապա առանց դրա էլ կապրեք։ Ես արդեն քանի տարի է՝ չեմ աշխատում, բայց, ոչինչ, մեռած չեմ։ Հռոմի Պապն ինձ ուղարկում է ալմաստներ, իսկ ես դրանք վաճառում եմ և այդ գումարով ապրում եմ»։ Վասիլի Քաթանյանը սարսափած վազում է Փարաջանովի մոտ (դահլիճում նստած էին ՊԱԿ-ի գործակալներ)․ «Սերյոժա, Աստծուց վախեցիր, այդ ի՞նչ ադամանդներ է քեզ ուղարկում Հռոմի Պապը»։ «Բայց կարող էր, չէ՞»,- հետևում է հանդիմանական պատասխանը։ Իրավիճակը դեռևս հնարավոր էր փրկել․ թատրոնից զանգահարում և ասում են, որ նա գա ու ստորագրի սղագրությունը։ Կարելի էր ջնջել ալմաստների վերաբերյալ ֆրազը, և գործը փակված կլիներ։ Բայց Փարաջանովը դա չարեց։ Գուցեև, դա այնքան էլ խելամիտ քայլ չէր։ Այսինքն՝ ամենևին էլ խելամիտ չէր։ Սակայն դա ընդամենը կատակ էր։ Իսկ Խորհրդային իշխանությունը կատակ չէր հասկանում։
1982թ-ի փետրվարին Փարաջանովին ձերբակալեցին և մեղադրեցին կաշառակերության համար։ Այս անգամ օրենքից կառչելու հնարավորություն ունեին․ նա ինքն էր իրեն վնասել՝ կաշառք տալով թատերական ինստիտուտի ընդունող հանձնաժողովի նախագահին՝ իր զարմիկին ընդունելու համար, և դրանից գաղտնիք չէր սարքում, պատմում էր բոլորին, ով պատրաստ էր լսելու։ Եվ միայն բանաստեղծուհի Բելլա Ախմադուլինայի աներևակայելի ջանքերի շնորհիվ (նա Վրաստանի նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեին, ով իր պոեզիան շատ բարձր էր գնահատում, կարողացել էր փոխանցել խնդրագիր-նամակ) հաջողվեց Փարաջանովի համար ապահովել լոկ պայմանական ազատազրկում։ «Այս պետությանը ես պետք եմ դագաղի մեջ։ Երբ լինեմ գերեզմանում, կդառնամ թանկարժեք։ Որովհետև պետք է դարաշրջանի առաջ հաշվետու լինել»,- մի անգամ ասել է Փարաջանովը։ Այս խոսքերը, ի դեպ, հավասարապես վերաբերում են նաև Վիսոցկուն։ Այդպես է ընդունված հայրենիքում․ աստղը նկատում են միայն ընկնելու պահին․․․
Մարկ Ցիբուլսկի
2005թ
