Մետաքսյա Ղևոնդյան. 88-ի փետրվարի վերջին օրը. հուշեր ուշ մանկությունից

… «Թուրքերը որ հարձակվեն, Աղդանի քոլովը կարանք փախչենք, դենը ճամփա կա», տատս ասաց, որ խոհանոցում գորգ էր գործում. նստած տեղից թեքվեց մորս կողմը ու կախած գլխով ու ակնոցների տակից հայացքը փախցնելով ասաց՝ վստահ որ միայն մայրս կլսի իր շտրիխ կոդերով բառերը՝ ադրբեջանցիների հնարավոր հարձակման մասին:

1988 թվականի Սումգայիթի ջարդերի օրերին, հայրենական պատերազմ և հետպատերազմյան արհավիրք տեսած տատս սարսափել էր: Նրան թվում էր, թե ես փոքր եմ ու չեմ հասկանում իր վախը, կամ միգուցե իմ հասկանալ – չհասկանալու մասին չէր հասցնում մտածել, բայց նա փետրվարյան այդ օրերին գորգը գործում էր սովորականից ավելի լարված, գործում էր ամբողջ օրը, կուտուտիչի ձայնը ուժեղ ու ռիթմիկ, ուժեղ ու ռիթմիկ: Միշտ իր գործի գլխից բռնած տատիս հայացքը անորոշ էր դարձել, ծնոտը խոսելիս թեթև դողում էր ու հուզված էր խոսում: Նրա գորգը՝ հայկական նախշազարգերով կախարդական դեղնաքյունջը, շարունակում էր հյուսվել զարմանալի արագությամբ, տատիս մատները տեղ – տեղ փայլում էին թելերի հետ անվերջ շփումից, կուտուտիչի պոչը պսպղում էր՝ ափի հետ անվերջ շփումից, իսկ խուզվածքի մկրատը տատիս ձեռքերի մեջ թուլանում էր ու նա միշտ ձգում էր մկրատի մասերը՝ դանակի ծայրով կամ թախտի հնամաշ կարպետի տակ պահած մի բանով, կարևորն իր ձեռքերի ուժն էր:
Հայկանուշ տատս գորգ էր գործում անընդհատ: Մի քանի օրում գորգը պատրաստ էր կտրելու: Մեծ մկրատով գորգը կտրում էր դազգահից, փռում գետնին, բոբիկ ոտքերով քայլում էր գորգի վրա ու կռացած վերցնում խուզվածքի մնացորդներ, թելի կտորներ, ձեռքով խավը ստուգում էր. … հայկական հրաշք ձեռագործը պատրաստ է:
Այս անգամ գորգն իջավ դազգահից ու առաջին անգամ… այն չի ճանապարհվելու դեպի Ադրբեջան՝ վաճառքի:
Տատս գորգը չի տանելու «թուրքերի բազարը» ու այնտեղից չի բերելու գիլաս, ամենաշատը՝ գիլաս, հետո չի պատմելու ադրբեջանցի բաջիների հիացմունքի մասին, թե «խալչեն տեսան՝ մնացին չանեքը կախ», ինչպես որ միշտ պատմում էր, երբ շաբաթ – կիրակի գորգը տանում էր վաճառելու:

… Գորգը կտրելու երեկոն ցուրտ էր, քամոտ, թևքերը երկար մի ժակետ հագա, տնեցիներից մեկի ականջավոր գլխարկը, որը ձեռքիս տակ ընկավ, դրեցի, ու դուրս եկա պատշգամբ:
Մթնշաղի մեջ մեծ ժակետով ու գլխարկով ինձ տեսնելով՝ տատս կարծեց՝ «թուրք եմ»: Ուշքի գալով սրտակտուր վրա տվեց՝ «Այ աղջի, տուն արի, գիդացի թե … լղաճաք արիր»:
Ինչ – որ բան սկսել էր բոլորիս խանգարել, ինչ էր կատարվում ձմեռային այդ օրերին, կցկտուր բաներ էին ասվում, որոնք ընկալվում էին վատ բանը զգալու բնազդով, սարսափելի վատ բանը:
…Առավոտյան պատմության ուսուցիչս առաջին ժամին ամբողջ դասին կանգնեց դասարանի կենտրոնում, խոսեց նույն դիրքում կանգնած, ցածր ձայնով պատմեց, որ Ադրբեջանական Սումգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության դեմ ադրբեջանցիների կողմից ջարդ է եղել և տարհանություն… և վերջում ասաց՝ այս խմորը շատ ջուր է տանելու, խոսքերս կհիշեք:
Այդ դասը 88-ի փետրվարի վերջին օրն էր:

Երբ տուն եկա դպրոցից, տատիս դեմքն ուրիշ աչքերով տեսա, ուրիշ աչքերով տեսա տատիս վախը:
…Իսկ խմորը սկսել էր տանել ջուրը դեռ վաղուց, իսկ ես դպրոցական էի, սովետական դպրոցական՝ երկաթե վարագույրի հետևում և բառ անգամ չէի լսել այդ մեծ խմորի մասին:

Ես չգիտեի նույնիսկ հանրագիտարաններում գրվածի մասին, ազատ հանրագիտարաններ այն ժամանակ չկային, չգիտեի Արցախյան գոյամարտի պատմությունը, չեմ հիշում, դպրոցում երբևէ Արցախի պատմության շուրջ դասեր եղել են, թե ոչ, միգուցե եղել են ինչ – որ դասեր, միգուցե պատմվել են, սակայն ես մի քիչ ցրված էի,… ընդհանրապես այդպես էր, ես հաճախ վերանում էի դասերից, որովհետև դասարանի պատի տակով խշշալով անցնում էր Աղստևը՝ երկու կողմից բարձր բարդիներով, ու նրանց խիտ ճյուղերի արանքից թռչում էին փայլուն – սև կաչաղակներ ու սարյակներ:
Չկար ինտերնետ, կային սովետական դասագրքեր, որոնք պատմում էին եղբայրական ժողովուրդների համերաշխ կյանքի մասին:
Ես չգիտեի շատ հասարակ և ոչ հասարակ բաներ:
Չգիտեի, որ անհասկանալի բառեր ասող Հասան պապը, որ ամեն շաբաթ մեր տուն էր գալիս՝ մշտապես բրդե փափախով՝ կապ չուներ, ամառ է, թե ձմեռ, ու դարչնագույն բրդե հաստ հյուսվածքով ժիլետով՝ ադրբեջանցի է, ես միայն գիտեի, որ նա մեր հյուրն է, գալիս է ձեռքերը մեջքին դրած, նստում է, խոսում, հեռանում, ես մտածում էի, որ նա ծերության պատճառով շատ անհաջող է խոսում, ու ծերության պատճառով էլ մշտապես մրսում է:
Երբ Հասանն իր անհասկանալի բառերը մի քիչ անզգույշ էր արտասանում, ծնոտը տարօրինակ շարժումներ էր անում, թվում էր թե ատամները կթափվեն, չգիտեմ՝ տատս հասկանում էր նրան թե՝ ոչ, բայց հիշում եմ, որ ամեն շաբաթ կոնկրետ մի օր կար, որ տատս ասում էր՝ «էն հնգրծակի էկածը հրեսիկ կյալ դի>>, ու գալիս էր փափախով Հասանը:
Ես ավելի ուշ իմացա, որ Հասանը քայլելով Ադրբեջանից գալիս է Հայաստան, մտնում դոստերի տուն, շփվում, մի համով բան ստանում ու գնում հետ՝ Ադրբեջան:
Միգուցե ինչ – որ մեկն օգնում էր նրան ճանապարհին, ասենք հնամենի Մյասնիկյան փողոցից ձախ թեքվող առաջին նրբանցքը՝ մինչև մեր տուն, Հասանին բերում էր սպիտակամաշկ ու ցանցառ մազերով Փուրղուն պապը՝ իր երկձի սայլին, չոր խոտերի վրա նստացրած, մեր տան մոտ փռռացնելով կանգնացնում էր ձիերին, ու մաշված ոսկորներով Հասանը թեթև թռիչք էր կատարում փշրվող խոտի վրայից իջնելու համար, մնացածը՝ փակ աչքերով էլ կգար, մեր դարպասներն այնքան անձայն էր բացում, որ մեկ էլ տեսնում էինք քայլ – քայլ առաջացող Հասանի տաք փափախը: Նրա գալը շատ սովորական էր դարձել, մենք ոչ ուրախանում էինք, ոչ տխրում, դռները բաց էին, Հասանի թեյը՝ անուշ, մուրաբան՝ տնական, … գնում էր՝ քայլ առ քայլ օդի մեջ մաշվում էր փափախը, դառնում կետ, հետո՝ ոչինչ:
Հասանին ճանաչում էր նաև մեր փոստատար Վաչիկը, ով ամեն աստծո սովետական օր թերթերը խնամքով տեղավորում էր մեր դարպասի մետաղյա փոստարկղի մեջ, իսկ երբ տատիս թոշակն էր բերում, գալիս էր բաց մոխրագույն կոստյումով, ձախ ձեռքով արագ – արագ թղթաբանությունն էր անում, աջ ձեռքը վնասել էր հայրենական պատերազմի ժամանակ, ստորագրելիս անշարժ ձեռքի մատներով թեք պահում էր գրիչն ու թեք ստորագրում, նա միշտ էր ժպտում, տատս թոշակի պոչն ու մի բան էլ ավել տալիս էր Վաչիկին. Նա մի պահ ընկրկում էր, ուսերն իրար հավաքում, ծնոտը գրեթե հասցնում նիհար կծքավանդակին, թեք ժպտում էր, խզված ձայնով ինչ – որ բան էր ասում, բայց տատիս մերժելն անհնար էր: Դրանից գոհ էր ոչ միայն Վաչիկը, այլև՝ տատս: Նա Վաչիկի գնալուց հետո մեզ՝ երեխաներիս, ուղարկում էր վիրի խանութ, այնտեղ կար տոպրակով պեսոկ, տոպրակով ալյուր, տոպրակով բրինձ, պեչատով պանիր, կիլոյով գարոխ ու այդ ամենի մեջտեղում՝ սպիտակ խալաթով Նազիկ տատը՝ նիհար, շրթունքները՝ լայն, բայց Նազիկ տատը կարծես միտումնավոր լայն շրթունքները հավաքում էր իրար վրա՝ ստեղծելով ճմրթված շորերի տպավորություն: Նազիկ տատը ամեն օր անփոփոխ էր, բոլորի հետ խոսում էր նույն ձայնով, նայում էր նույն աչքերով՝ նույն դիրքով կանգնած: Մազերը միշտ կիսասպիտակ էին ու ծոծրակին հավաքած: Նա միշտ կոպեկ – կոպեկ վերադարձնում էր մանրը, ու տատս միշտ կոպեկ – կոպեկ հաշվում էր Նազիկի զդաչին, որից մենք հասկանում էինք տատիս համար Վաչիկի ու Նազիկի ակնհայտ տարբերությունը:
Նազիկը չէր ժպտում ոչ մեզ, ոչ Վաչիկին, ոչ էլ՝ Հասանին:
… Փետրվարյան վերջին օրերից հետո Հասանի մասին մոռացանք ընդմիշտ:
…Մի քիչ հետո՝ Վաչիկը փող չէր բերում: Ավելի քիչ հետո՝ Նազիկի խանութն էլ չէր աշխատում, դռները փակ էին, իսկ տոպրակով ոչինչ չկար, ապակիներից այնկողմ միայն բետոնե հատակն էր, ուրիշ ոչինչ:
***
Գարնանը մեր կողքի բակում տուն գնեց Կիրովաբադի փախստականների մի ընտանիք, որոնք իրենց հսկայական ունեցվածքի հետ բերել էին «Շիրազը մոր հետ» յուղանկարը և կախել նոր տան պատվավոր տեղում:
Մի քանի անգամ բակից նրանց անսովոր խոսակցականը լսելուց հետո, իսկական հարևաններ դարձանք: Պատմողը հիմնականում նրանք էին, մենք մի տեսակ պատմելու բան չունեինք, զարմացած լսում էինք տեղահան եղած պահեստապետի ընտանիքի պատմությունը՝ տուն տեղը հնարավորինս հավաքելու ու Հայաստան մեկնելու դժվար ճանապարհի մասին:
***
Մեր իմացածը շատ քիչ էր. Ադրբեջանցիները ջարդել ու տարհանել են հայերին … առայժմ այդքանը:
Ավելի ուշ ինֆորմացիան ձևակերպվեց. Ադրբեջանը սանձազերծել է Հայ-ադրբեջանական պատերազմ։ Լավ զինված ադրբեջանական բանակը սկսել է լայնածավալ հարձակումներ Հայ-ադրբեջանական սահմանի ամբողջ երկայնքով։
… Ես տեսա տատիս մեծ, խոշոր, վախեցած, ցավահար հայացքը, այն ինչ նա տեսնում էր՝ սարսափելի հսկա դև էր, խժռող, չկշտացող սև դև… որի դիմաց տատիս փոխաբերականները… մեռան:
…
… Լույս չկար, հացը քիչ էր, մայրս ժամանակ առ ժամանակ բակում, կրակի վրա ճաշ եփելուց հետո հարազատներին կանչում էր մեր տուն՝ տաք ճաշ ուտելու, գալիս էին կանայք, ամեն մեկն ուտում էր մի աման տաք ու ջուրը շատ ճաշ, ու գնում էին ավելի հարազատ, սիրելի, ու … սպասող, ՝ ինչ դի լիլ, Աստված ա գիդմ:
…
Մենք շփման գծից մի քիչ հեռու էինք:
Ցուրտ եղանակին հավաքվում էինք տանը կից, բակում կառուցված փոքր ներքի կուխնում, այդպես էինք ասում մեկ սենյականոցի չափ տարածքին, որովհետև այն խոհանոցային էր, մեջը լվացարան կար, ալյուրի տումբա, թախտ՝ վրան հին գորգ գցած, պատին՝ եղնիկներով մաշված կարպետը կպցրած, հին սերվանտ՝ հին – մին բաժակ – ամանով, լամփա, նավթի շիշ, փայտի փեջ, պողպատի ծանր մաշեն՝ կրակը բորբոքելու համար, ու մենք վեց հոգի, հետո մեզ միացավ նաև ռմբակոծված Այգեհովիտից՝ Իջևանում ծննդաբերած Ռուզանը, որ հասցրել էր նորածին որդուն գրկած փախչել հիվանդանոցից, երբ սկսել էին գնդակոծել քաղաքային հիվանդանոցը, ծննդատունը. նորածնին գրկած ու ծննդաբերության շոր – մորը հավաքած նա եկավ մեր ներքի կուխնին, թախտի պատվավոր տեղը Ռուզանինն էր ու իր որդունը: Փեջի վրայի տաք ճաշն ու ծիպլոն՝ Ռուզանինը, կաթը չպիտի կտրվի:
Փեջի մլուլը լցվում էր փոքր պատուհաններով սենյակ, էրեխու շորերը ուշ էին չորանում, ու նորածնին այցի եկած բժշկուհին կարմրատակում էր՝ էրեխուն ոնց եք ստեղ պահում. նա առաջինը՝ մեղադրում էր, երկրորդը՝ փորձում էր հասկանալ, երրորդը՝ սրտնեղում էր, չորրորդը ՝ չէր դիմանում, կարմրատակած ու ծխահոտը խալաթին՝ հեռանում էր:
…
Փոքր ու մրապատ պահուհանի կողքին մի հին ռադիո ունեինք՝ մուրը անցքերից ներս էլ լցվել ու ձայնը ղռռոցով էր դուրս գալիս, եթե դուրս էր գալիս, հայրս բռնացրել էր Ամերիկայի Ձայնի ալիքը, երբ ժամը գալիս էր, ներքի կուխնում քար լռություն էր տիրում, ռադիոյին ամենամոտիկը կանգնում էր հայրս, ցավացող ոտքը կիսածալած, հետո երբ առանձնապես բան չէին ասում, նա էլի շրջվում դուրս էր գալիս:
Շփման գծից մի քիչ հեռու էինք…
Ժամանակ առ ժամանակ պատմության ուսուցիչս աչքիս առաջ էր գալիս՝ դասարանի կենտրոնում, ու նրա վերջին նախադասությունը խլացնում էր ինձ… այս խմորը շատ ջուր է տանելու, խոսքերս կհիշեք…
…
…Խմորը տարավ գերեզմանի Գեղամի տղային, Գեղամը գերեզմաններ է մաքրում՝ խառ ու փշից, ժանգոտած եռաժանին ղռռացնելով հավաքում տանում է կոշտ ու կոպիտ ցախ ու ճյուղը գերեզմանաքարերի արանքներից, Գեղամն իր հավաքած ցախ ու ղռի նման կոպիտ է, խոժոռ ու նեղացած՝ ապրողներից, խմորը տարավ աղդանեցու զույգ տղաներին, որ Ռուսաստան էին գնում – գալիս՝ տուն փող – մող բերում, կարմրեցի մազերը միշտ չկտրած մարդուն, որ պանիր էր վաճառում՝ Իջևան – Երևան մայրուղու պռնկին, պանիրներով դույլի հետևում խոնարհ կանգնած, խմորը տարավ ամերիկացի Կարոյին, որ փողոցում մատանին հանել – տվել էր նշանածին, ասել, որ ամուսնանում է հայրենիքի հետ ու նստել էր կամավորների մեքենան՝ անվերադարձ հեռանալով Արցախ, տարավ մեր հարևան բուժքրոջը, որ տան եղած բինտը, բամբակը, յոդը, սոդան հավաքել ու գնացել էր կռվելու, բուժելու, երգելու, կերակրելու …, խմորը տարավ Երազանք սարի դոշին ապրող դասընկերոջս եղբորը, որ շենքում տուն էր ստացել, որ ամուսնանա, տարավ մեր դպրոցի աճպարարին, որ կապույտ թաշկինակներ էր կուլ տալիս ու ականջից հանում էր պայծառ ծաղիկներ՝ մեր ապշած աչքերի առաջ:

Արցախյան պատերազմի մասին մեր տանն ամենաշատը խոսում էր մայրս, հայրս ավելի լուռ էր, նա պատերազմն իր մեջ էր տանում՝ հնարավորինս այսուայնտեղից սնունդ ու վառելիք ապահովելով մեզ համար: Ամեն անգամ, երբ մայրս խոսում էր Արցախի մասին, հայրս կատակում էր՝ ես քեզ եմ սիրում, դու՝ ղարաբաղյան շարժումը:

Խմորը տարավ
ՄՈՆԹԵԻՆ, ԿԱՐՈՅԻՆ, ԹԱԹՈՒԼԻՆ, ԲԵԿՈՐԻՆ, ՊԵՏՈՅԻՆ, ԴՈՒՇՄԱՆԻՆ, ԴԵՎԻՆ, ԿԱՐՈՏԻՆ, ՍԱՔՈՅԻՆ, ՄՈՎՍԵՍԻՆ, ԵՐՎԱՆԴԻՆ, ԳԵՎՈՐԳԻՆ …

Մեր պատշգամբի դիմաց է վեր բարձրանում Երազանք սարը, որին առաջ ասում էին Գյոքչա: Երբ Երազանքի վրա պայթում էին արկերը, մենք այլևս Աղդանի քոլով փախչելու մասին չէինք մտածում, շատ- շատ՝ տան պադվալ իջնելու, պադվալում ապահով է, գրադը շատ – շատ տունը պայթացնի…. Պադվալում կարտոֆիլ կա, պահածոներ, չիր, տաշտով հաց: Հարևաններով պայմանավորվել էինք, որ գրադը պայթելու դեպքում կմտնենք ամենամոտիկ պադվալը, որտեղ լինենք, որինս պատահի:
Մենք բոլորս պատերազմի մեջ էինք, մենք ուրիշ էինք դարձել, մենք սպասում էինք հաղթանակի, բայց մենք դեռ չգիտեինք, որ … պատերազմում տանուլ են տալիս բոլորը… Խմորը կուլ է տալիս:

Ազատագրված Ասկերան, Հադրութ, Մարտակերտ, Մարտունի, Շահումյան, Քաշաթաղ.. այս բառերը հաջորդաբար սկսեցին պայթել մեր տանը, … ամեն անգամ ձեռքերի վրա հենվելով կանգնում էր հայրս, թեթև կաղալով դուրս էր գալիս պատշգամբ:
… Մի օր, մայրս տուն ընկավ … ինչպես կասեր տատս, գյուլլի պես. սեղմած ատամները մի կերպ բացելով ու գունատ, ու այտերին նոր կնճիռներ, ու աչքերը թաց ու սառը, …Շուշին,… բառը պայթեց, Շուշին ազատագրեցինք:

… Մի օր, տատս նստեց իր դազգահի առաջ, զարմանահրաշ վարդերով գորգեր գործեց թոռների օժիտի համար ու քանդեց դազգահը: Դազգահը քանդելուց հետո խոհանոցի տարածքը մեծացավ, սակայն մի մեծ երևույթ, որ հոգի էր առել մեր տանն ու դժվար պահերին կերակրել մեզ, մի կարևոր բան որ մի քանի խոշոր գրեթե անմշակ գերաններից էր կազմված ընդամենը, հեռացավ ընդմիշտ:
Իջևանին սահմանակից Ադրբեջանում մնացին տատիս գործած գորգերը…

Ադրբեջանի սահմանն էլ փակվեց:

Երբ տատս մահացավ, …հրադադար էր: Այսպես գրեմ՝ «հրադադար»:
Հայկանուշ տատս մահացավ մի օր բացվող առավոտվա հետ, երբ ամեն Աստծո օր մարդկությանը տրվում է առանց մեղքերի ապրելու ևս մեկ շանս:

Շարունակելի.

Մետաքսյա Ղևոնդյան