Տպել
Սյուզեն Զոնթագի հարցազրույցը Խորխե Լուիս Բորխեսի հետ։
– Կուզեի, որ Բորխեսը բացատրի, թե ինչ նշանակություն ունի իր համար այն ազդեցությունը, որը թողել է բազում գրողների վրա, թեև չգիտեմ իրականում պատկերացնում է նա արդյոք այդ ազդեցության չափը: Չէ՞ որ Բորխեսն իր սեփական ստեղծագործությունների մասին միշտ շատ համեստ է արտահայտվում…
-Բոլորովին էլ համեստություն չէ, ես պարզապես սթափ եմ դատում: Ինձ զարմացնում է իմ հռչակը: Երբևէ դրա մասին չեմ մտածել: Ինձ հանկարծ նկատեցին, և ես դադարեցի լինել այն անտեսանելի մարդը, որ էի մինչ այդ: Հիմա ես հարմարվում եմ հռչակին, այն ինձնից մեծ ջանքեր է խլում: Ինձ շատ է զարմացնում համընդհանուր ուշադրությունը, երբեմն ինձ թվում էես անձնավորում եմ ոչնչի մի տարատեսակը այն սնահավատության, որն այժմ բավականին շատ է տարածված: Եվ ամեն պահ կարող է պարզվել, որ ես ինքնակոչիկ եմ: Բայց ինչ էլ որ լինի, եթե ես ինքնակոչիկ եմ, ապա՝ ակամա:
– Դուք հաճախ եք հիացմունքով խոսում ուրիշ գրողների մասին, հատկապես անցյալի գրողների մասին:
– Եվ հատան եմ: Երբ ես մտածում եմ Նոր Անգլիայի մասին և հիշում այն հրաշալի մարդկանց, որ տվել է Նոր Անգլիան աշխարհին (աստղագետները, հավանաբար, ինչ-որ կերպ դա կբացատրեն) Էմերսոն, Մելվիլ, Թորո, Հենրի Ջեյմս, Էմիլի Դիքինսոն և շատ ուրիշներ… եթե չլինեին նրանք, չէինք լինի նաև մենք. ինչ-որ իմաստով մենք Նոր Անգլիայի այդ համաստեղության արտացոլանքն ենք:
-Բայց սկզբում Դուք ավելի շատ հետաքրքրված էիք անգլիական գրականությամբ:
-Այո: Առաջին վեպն իմ կյանքում Մարկ Տվենի Հեքլբերի Ֆինն էր, հետո ես կարդացի Պրեսքոտի Մեքսիկայի ու Պերուի գրավումը ու մինչ այժմ շնորհակալ եմ նրանց: Ինձ թվում է գրողների վրա ազդեցություն է թողնում մարդկության ամբողջ անցյալը և ոչ թե մեկ երկրի մշակույթ կամ մեկ լեզու, ազդում են անգամ այն հեղինակները, որոնց նա չի կարդացել, և որոնք, այդուհանդերձ, լեզվի միջոցով գալիս են դեպի նա. լեզուն գեղագիտական փաստ և հազարավոր մարդկանց ստեղծագործություն է:
– Անգլոամերիկյանից բացի ուրիշ ո՞ր գրականությունն է Ձեզ հետաքրքրում:
-Դե, առաջին հերթին սկանդինավյան. սագաները, իսլանդական հին պատմությունները… Գիտեք, ամբողջ գրականությունն է հիասքանչ: Շատ տխուր կլինի պատկերացնել աշխարհը ասենք առանց Վեռլենի, առանց Հյուգոյի, այլ կերպ ասած ինչու քեզ զրկել ինչ-որ բանից: Ինչու դառնալ գրադարանային ասկետ: Գրադարանները տալիս են մեզ մշտական երջանկություն, հասանելի երջանկություն: Եթե ես լինեի Ռոբինզոն Կռուզոն, ինձ հետ կղզի կտանեի Բերտրան Ռասելի Արևմտյան փիլիսոփայության պատմությունը, հավանաբար այն ինձ կբավականացներ: Չնայած շատ ավելի լավ կլիներ, եթե ինձ թույլ տային վերցնել որևէ հանրագիտարան. ինձ նման հետաքրքրասեր մարդու համար ընթերցանության լավագույն նյութը հանրագիտարանն է: Թեկուզ հնագույնը Պլինիան, կամ նորերից Բրիտանականը կամ Եվրոպականը, բոլորն էլ արժեքավոր են ու թանկ:
– Գրական ո՞ր ժանրով կուզեիք հիմա զբաղվել:
– Այն մեկի, որի վրա հենց հիմա աշխատում եմ: Ես գրում եմ կարճ բանաստեղծություններ ու պատմվածքներ: Ոչ միայն այն պատճառով, որ դրանք ինձ դուր են գալիս, այլ նաև որովհետև ես հոգեպես կարիք ունեմ նվիրաբերվելու հենց դրանց, այլապես դրանք ինձ անխղճորեն կհետապնդեն: Եվ միայն աշխատանքը վերջացնելուց հետո ես կարող եմ ինձ թույլ տալ անցնել ուրիշ որևէ բանի: Շուտով կհրապարակեմ մի գիրք, վերնագրված է Երաշխիք, կներառի 30-40 կարճ գործ: Չգիտեմ լավը կլինեն, թե ոչ, արդյոք չեն թվա հավակնոտ…
-Փոքր չափերը Ձեզ միշտ ավելի են գրավել…
-Էդգար Պոն մի անգամ ասել է, որ բնության մեջ երկար ստեղծագործություն ընդհանրապես գոյություն չունի:
-Բայց կարծեմ, գոյություն ունի երկար պատմության պես մի բան, որ մենք կոչում ենք վեպ:
-Որպես կանոն, այդ ժանրի հետ մրցամարտում ես միշտ տանուլ եմ տվել… Բացառություն են Դոն Կիխոտը, Կոնրադն ու Դիքենսը: Առհասարակ նույնիսկ ամենանշանավորները, ինչպես օրինակ Թեքերեյի կամ Ֆլոբերի վեպերը, տանել չէի կարողանում: Իհարկե, ափսոս…
– Մեր Ժամանակի ամենահետաքրքիր երևույթներից մեկն էլ ճապոնական գրականության հանդեպ համընդհանուր հետաքրքրությունն է:
– Այո, ես ինքս էլ հիմա ճապոներեն եմ փորձում սովորել. շատ բարդ է… Արևմտյան լեզուները հեռու են այդ լեզվից ճիշտ այնքան, որքան իսպաներենը գուարանիից: Ճապոներենը շատ հարուստ է նրբերանգներով, հենց այդ պատճառով էլ կարող ես միևնույն հոկկուի մի քանի թարգմանություններ կարդալ, որոնք միևնույն ժամանակ կլինեն շատ տարբեր և շատ ճիշտ: Իսկ պատճառը մեկն է. բնօրինակը իմաստուն կերպով միանշանակ չէ (ինչպես Հենրի Ջեյմսի արձակը):
-Կարծում եմ ճապոնական գրականության մեջ ամենահետաքրքիրը մանրանկարի հանդեպ ձգտումն է։
-Եվ ակնթարթի արժևորումը. հոկկուներում դա միանգամից աչքի է ընկնում: Կարծես միայն մի նպատակ ունեն կանգնեցնել ակնթարթը: Նաև ուշադրություն եմ դարձրել մետաֆորի բացակայությանը: Տպավորություն է ստեղծվում, որ ճապոնացիների համար ամեն երևույթ, առարկա եզակի է. ոչ ոքի ու ոչ մի բան չի կարելի համեմատության մեջ դնել: Եվ ահա, խնդրեմ, հակադրությունը:
– Ուզում եք ասել, որ մետաֆորի ֆունկցիան ակնթարթը երկարացնելն է:
– Անշուշտ: Եվ դա էլ, կարծում եմ, հակադարձում է հենց ճապոնական գրականության մեջ ակնթարթը կանգնեցնելու ձգտմանը:
– Գրողների մեծ մասը մշտապես դժգոհում են, որ մեծ դժվարությամբ են գրում:
– Ես կասեի հակառակը անտանելի կլիներ չգրելը, իմ դեպքում նույնիսկ անհնարին:
– Անկասկած: Բորխեսը բացառություն է: Հաճախ մտածում եմ գրող լինելը եզակի և շատ տարօրինակ կոչում է: Գրեթե բոլոր գրողները, որոնց ես ինչ-որ չափով գիտեմ (ներառյալ նաև ինձ), դեռ վաղ տարիքից գիտեին ինչ են ուզում դառնալ:
– Համենայն դեպս Քոնրադն ու Դե Քուինսին գիտեին, ես էլ միշտ գիտեի (համեմատության կարգով չեմ ասում), որ իմ ճակատագիրը գրականությունն է: Ես գիտեի, որ կապված կլինեմ գրականությանը. կամ որպես գրող, կամ որպես ընթերցող:
– Իսկ երբևէ մտածե՞լ եք հրատարակելիք գրքերի մասին:
– Երբեք չեմ մտածել: Մտածել եմ ընթերցելու վայելքի և գրելու վայելքի մասին, բայց հրատարակելու… ոչ, երբեք:
– Իսկ մտածո՞ւմ եք, որ կարող էիք դառնալ ասենք Էմիլի Դիքինսոնի պես մեկը, ով կյանքի ընթացքում ոչ մի բան չհրատարակեց:
-Այո, բայց անխոհեմ քայլն արդեն արված էր: Մի անգամ Ալֆոնսո Ռեյեսին հարցրի ինչո՞ւ ենք տպագրվում, ասացմենք տպագրում ենք մեր ստեղծագործությունները, որ մեր ամբողջ կյանքը անվերջ չվատնենք սևագրերի վրա: Կարծում եմ շատ ճիշտ ասաց: Ամեն անգամ, երբ լույս է տեսնում իմ գիրքը, ես չեմ փորձում իմանալ ինչ է նրա հետ պատահում, բացարձակապես ոչինչ չեմ կարդում այն ամենից, ինչ նրա մասին գրվում է, չեմ իմանում պահանջարկ ունի, թե ոչ: Ես փորձում եմ ուղղակի երազել մի ուրիշ բանի մասին և նոր գիրք գրել, լրիվ ուրիշ գիրք: Բայց, որպես կանոն, ամեն հաջորդ գիրք նախորդին շատ նման է ստացվում:
-Մի անգամ Վալերիին հարցրին, թե ինչպես է իմանում, որ ստեղծագործությունն ավարտված է, և նա պատասխանեց երբ գալիս է հրատարակիչն ու այն տանում:
– Ինձ միշտ զարմացնում է, երբ խոսում են վերջնական խմբագրման մասին: Միթե կարելի է ակնկալել, որ հեղինակը երբևէ անտեղի չի համարի մի ինչ-որ կետ կամ մակդիր: Պարզապես անհեթեթություն է:
– Ես նույնպես զգում եմ, որ կուզեի նորից գրել այն, ինչ արդեն գրել եմ:
– Իսկ ես կուզեի ոչնչացնել այն ամենը, ինչ գրել եմ: Ավելի շուտ, ես հաճույքով կփրկեի միայն մի գիրք՝ «Ավազի գիրքը», գուցե նաև «Գաղտնագիրը»: Մնացածը կարող է մոռացվել և պետք է մոռացվի:
-Ի՞նչ է մտածում Բորխեսը պոեզիայի ու արձակի տարբերության մասին:
-Մտածում եմ, որ հիմնական տարբերությունը գալիս է ընթերցողից, ոչ թե տեքստից: Արձակի էջերից ընթերցողն ակնկալում է նորություն, տեղեկություն, դատողություն. մինչդեռ բանաստեղծություն կարդացողն իր հերթին գիտի, որ այն ազդեցություն է թողնելու իր զգացմունքների վրա: Բուն տեքստի մեջ ոչ մի տարբերություն չկա, տարբերությունները ընթեցողի մեջ են, կան ընթերցողական տարբեր կարգավորումներ: Կարծում եմ դասականը հատուկ գրված որևէ գիրք չէ, այլ գիրք է, որն ընթերցված է հատուկ կերպով:
– Այսինքն` Դուք իրոք հավատում եք, որ լինում են ընթերցողների տարբեր տեսակներ:
-Աշխարհում որքան ընթերցող, այնքան՝ ընթերցողի տեսակ: Ճիշտ այդպես ես հավատում եմ, որ պոեզիայի կամ արձակի ամեն էջ անկրկնելի է:
– Այդ դեպքում եկեք աջակցենք ընթերցող հանրության մեծացմանը:
– Մանավանդ, որ այդ կարգի մարդկանց սպառնում է անհետացումը: Հիմա գրողները շատ են, ընթերցող չկա: Եկեք ընթերցողների աղանդ ստեղծենք կամ ընթերցողների գաղտնի ընկերություն…
Տեքստը՝ Տարընթերցում կայքից
