Տպել
Ներկայացնում ենք հատված պատմաբան Վահե Անթանեսյանի «Հացը լեռներում» աշխատությունից:
Հայաստանը մարդկային քաղաքակրթության բնօրրաններից է: Դեռ հազարամյակներ առաջ Հայկական լեռնաշխարհում մարդն ապրել է, արարել, ստեղծագործել: Հայկական լեռնաշխարհի բնությունը հարուստ է ու բազմազան: Այստեղ բոլոր պայմանները կան մարդու կենսագործունեության համար: Անտառներ, հարուստ ալպիական մարգագետիններ, առատ ջրային պաշարներ… Եվ մարդը բանական արարած լինելով, նրա կյանքն ու գործունեությունը անմիջականորեն կապված է բնությանը:
Մարդիկ Հայաստանում առաջինն են զբաղվել երկրագործությամբ, անասնապահությամբ: Հնագիտական պեղումները վկայում են Հայաստանում երկրագործության, տասնյակ հազարավոր տարիների վաղեմության մասին: Այստեղ դեռ հազարամյակներ առաջ են մարդիկ ցորենի տարբեր տեսակներ մշակել, գինի և գարեջուր պատրաստել:
Դեռ առաջին պետական կազմավորումների ի հայտ գալուց շատ առաջ, Հայկական լեռնաշխարհում բնակվող հայախոս շատ ցեղեր ու ցեղային միություններ ունեին իրենց դիցարանը, ծեսերը:
Քանի որ Հայաստանի ռելիեֆը կտրտված է, երկրում ապրող տարբեր ցեղային միավորումներ խիստ սահմանափակ էին հաղորդակցվում միմյանց հետ: Բայց առաջին պետական կազմավորումները միավորեցին Հայկական լեռնաշխարհի բոլոր ցեղերին, ստեղծվեց միասնական պետություն և միասնական դիցարան: Սրա հետ մեկտեղ ավելի սերտացավ կապը Հայկական լեռնաշխարհի բոլոր ցեղախմբերի միջև: Միասնական դիցարան ունենալը պարտադրեց նաև միասնական տոնածիսական արարողակարգ, հետևաբար` տոնածիսական խոհանոց:
Կամա, թե ակամա, բոլոր տոներն ու ծեսերը առնչվում են խոհանոցի հետ: Բոլոր ժամանակներում ժողովրդական տոնախմբություններն ուղեկցվել են յուրահատուկ խրախճանքով, սեղաններով: Մարդիկ խմբերով, ամբողջական համայնքներով ուխտի են գնացել հեռավոր վայրեր և այնտեղ սրբատեղերում, տաճարների և եկեղեցիների բակերում առատ սեղաններ բացել: Ցանկացած խմբակային հացկերույթ կատարվում է ոչ թե սոսկ քաղցը հագեցնելու համար, այլև իր մեջ որոշակի խորհուրդ ունի պահած: Նրա մեջ ամփոփված է նախ և առաջ տվյալ համայնքի, տոհմի, ցեղի ոգին, սեղանակիցները մեկը մյուսի նկատմամբ բարյացկամ են տրամադրված:
Սեղանների շուրջ ձևավորվում են որոշակի ավանդույթներ և արարողակարգ, որ իրենց մեջ ամփոփում են ոչ միայն կենցաղային նշանակության սովորույթներ, այլև տվյալ ցեղին, էթնոսին հատուկ սովորությունների և ծեսերի համակարգ: Պատահական չէ նաև, որ հայ իրականության մեջ ընկեր բառը կազմված է ընկ-կեր` միասին կեր բառերից: Դա արտահայտում է կերակուրին, խմբակային հացկերույթին հայերի վերաբերմունքը: Խմբակային հացկերույթները աստիճանաբար հայ իրականության մեջ ձևավորեցին վարվեցողության որոշակի համապարփակ չափորոշիչներ: Յուրաքանչյուր տոն, իր յուրահատուկ արարողակարգի և ծեսի հետ մեկտեղ ունեցել է նաև յուրահատուկ խոհանոց, որ պայմանավորված է եղել մի շարք գործոններով. տեղի բնակլիմայական պայմաններով, տարվա եղանակով, տվյալ ծեսի խորհրդով և այլն:
Հայոց տոնածիսական կերակրատեսակները նաև շատ բազմազան են և սննդարար: Դա կախված է նաև նրանից, որ մեր նախնիների սննդակարգը բաղկացած էր բացառապես բնական ուտեստներից և նրանց առողջությունն ու երկարակեցությունը նաև շատիվ պայմանավորված էր ճիշտ սննդահամակարգով:
Գաղտնիք չենք բացահայտի, եթե ասենք, որ խոհանոցը հայոց մեջ առանձնահատուկ տեղ է ունեցել և ունի այժմ: Մանավանդ հացը, որ հայերի մեջ պաշտվել է որպես սրբություն սրբոց:
Հացի և աղի վրա երդվել են, պայմանագրեր են կնքել: Հիշենք թեկուզ Արշակի և Շապուհի պատմությունը, երբ պարսից արքան իր վարազակիր կնիքով երդումը աղի վրա է մատուցել հայոց արքային:
Հիշենք դարձյալ Արշակ Բ ժամանակակից Անդոկ իշխանին, ով վիրավորվել էր, երբ Շապուհ արքան ճաշի ժամանակ նրա բարձը հեռու էր դրել իր գահավորակից: Վիրավորվել էր այնքան, որ դրանից հետո հայոց իշխանը ողջ Տիզբոնն ավերեց իր զորքով:
Հայերը երդվել են հացի վրա:
Մեզանում տարածված, հացի հետ կապված շատ ասույթներ կան. ՙՀացոտ մարդ՚, ՙՀացը ծնկան ծերին՚, ՙԱղ ու հացով մարդ՚, ՙՀացակեր մարդ՚ և նմանատիպ այլ արտահայտություններ, որը վկայում է, հացի` հայոց մեջ առանձնահատուկ դերի մասին:
Եվ վերջապես, աշխարհում միայն հայերն են, որ սնվելն անվանում են ՙՀաց ուտել՚: Բոլոր ժողովուրդները ասում են ՙԳնանք նախաճաշի, ճաշի կամ ընթրիքի…՚ միայն հայերն են, որ ասում են ՙԳնանք հաց ուտենք՚: Սա ևս մի վկայություն է, հայոց մեջ հացի և խոհանոցի նկատմամբ առանձնահատուկ վերաբերմունքի: Բացի այդ` բոլոր հայերի պարտքն ու պատիվն է հյուրասեր լինելը, և առանձնահատկություն է նաև այն, որ մենք ունեցել ենք հյուրասիրության և հյուրընկալության աստվածություն` Վանատուրը: Այստեղից էլ` հայոց մեջ տարածված ՙՀյուրն աստծունն է՚ արտահայտությունը:
Ցավոք, հայոց ազգային տոնածիսական մշակույթը զգալի կորուստներով է մեզ հասել: Բայց ի ուրախություն բոլորիս, արդեն Հայաստանում արվում են քայլեր, մոռացումից փրկելու այն ամենը, ինչ հազարամյակների ընթացքում արարել են մեր նախնիները:
ԱՄԱՆՈՐ
Տարբեր ժամանակներում հայերն ունեցել են երեք նոր տարի, որ կոչվում են Նավասարդ, Ամանոր կամ Կաղանդ: Այս տոները տարբեր ժամանակներում նշվել են տարբեր օրերի. մարտի 21-ին, օգոստոսի 11-ին, հունվարին:
Հայերի մոտ թերևս ամենաավանդական նոր տարին նշվում էր մարտի 21-ին: Այս տոնը նաև Ծաղկըմուտ է կոչվել` վկայակոչելով գարնան գալուստը: Այդ օրը հայ արորդիները նշում են Վահագնի ծնունդը: Վահագն հուր աստծո ծնունդը հին հայերի գլխավոր տոնն է համարվել:
Օրվա խորհուրդը կրակն էր:
Եվ երկրային ու երկնային տարերքներից (հուր-արև, օդ-երկինք, ջուր-ծով, հող-երկիր և ծիրանի ծով-տիեզերք ) ծնվում է Վահագնը: Վահագնի ծնունդը նաև բնության ծնունդն էր, արևածագը: Վահագնը նաև ռազմի աստվածն էր և Աստղիկի սիրեցյալը: Նա կոչվում էր Վիշապաքաղ: Վահագնը իր մեջ պարուրում էր հուրը, զորությունը և տոնի խորհուրդը հրով ու կրակով մաքրվելն էր, ազատվելը Չարի ու Վիշապի պղծությունից: Ծնվելուն պես Վահագնը կռվի է բռնվում Չարի դեմ ու հաղթում է նրան` Երկիրն ազատելով կործանումից: Վահագնը քաջության ու հզորության խորհրդանիշն էր, հայոց բանակի ապավենը: Հայ զինվորները մարտից առաջ Վահագնի աջակցությունն էին աղերսում: Վահագն աստծո գլխավոր բագինը գտնվում էր հայոց Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառի Աշտիշատ ավանում, որ Հայաստանի հոգևոր կենտրոնն էր:
Ամանոր բառը նշանակում է նոր տարի: Բառի ծագումնաբանությունը բխում է բնապաշտական Ամանոր աստծուց, որ հենց մարմնավորում էր Նոր տարին, Երկրի և մոլորակների պտույտը: Ամանորի տոնակատարությունը նշվում էր հայոց նոր տարուն` Նավասարդին:
Հունվարի 1-ը օրացույցային նոր տարին է, իսկ հայոց եկեղեցին հունվարի 6-ը նշում է որպես Սուրբ Ծնունդ: Կաթոլիկ եկեղեցին այդ տոնը նշում է դեկտեմբերի 25-ին: Մինչև 4-րդ դարը բոլոր քրիստոնյաները Ս. Ծնունդը նշել են հունվարի 6-ին: Սակայն անգամ քրիստոնեության ընդունումից հետո հռոմեացիները շարունակում էին հեթանոսական տոներ նշել, և դեկտմեբերի 25-ին մեծ շուքով նշվում էր արևի պաշտամունքին նվիրված տոնը, ինչպես որ հայերը դեկտեմբերի 22-ին նշում են Միհրի` արևի ծննդյան օրը:
Հեթանոսական ավանդույթները խափանելու համար 336թ. Հռոմի եկեղեցին դեկտեմբերի 25-ը պաշտոնապես հռչակեց Հիսուս Քրիստոսի ծննդյան օր: Հետագայում Ասորիքում և գրեթե ողջ Արևելքում Քրիստոսի Ծննդյան տոնի օրը փոխադրվեց դեկտեմբերի 25-ին, իսկ հունվարի 6-ը մնաց որպես Տիրոջ Աստվածահայտնության, Մկրտության օր: Հունվարի 6-ին Ս.Ծննդյան տոնի հետ նշվում է նաև Ջրօրհնեքը, որ խորհրդանշում է Հորդանան գետում Հիսուսի մկրտությունը: Ջրօրհնեքին հայերը երբեմն նաև Տնօրհնեք են արել: Այդ ժամանակ քահանային տուն են հրավիրել, և վերջինս օրհնել է` տունն ազատելով չարքերից:
Հայոց դիցարանում Ամանորը պտղաբերության, բերքը պահպանող աստվածն էր: Ամանորի եղբայր Վանատուրը հյուրընկալության աստվածն էր, և նոր տարին նվիրված էր Ամանորին ու Վանատուրին: Ճիշտ է, տարբեր ժամանակներում նոր տարին տարբեր օրացույցներով ու ժամանակամիջոցում է նշվել, բայց դրանից տոնի էությունը չի փոխվել հայոց մեջ:
Ավանդաբար ամանորյա նախապատրաստություններն սկսվում էին տան ու բակի մաքրությունից: Այս արարողություններին մասնակից էին ընտանիքի բոլոր անդամները: Հունվարի 1-ի գիշերը աղբյուրից բերած ջրով լվացվում էր թոնրի շուրջը հավաքված ընտանիքը: Մինչ օրս էլ տարեմուտից առաջ ամբողջ տունը մաքրվում է և թարմացվում: Տարեմուտի նախօրյակին կատարվող մաքրագործման արարողություններն ու ծեսերը գալիս են բնապաշտական ժամանակներից և հատուկ են բազում ժողովուրդների: Տարվա նորոգումը, վերածնունդը խորհրդանշական կապ ունեն մարմնական մաքրության և հոգևոր սրբության հետ (սուրբ բառը ևս նշանակում է մաքուր, անարատ): Մաքրությունը խորհրդանշում է սկիզբը, անապական, նախնական վիճակը, որով սկսվելու էր նոր տարին, արևի հերթական պտույտը, նոր տարեշրջանը, նոր ժամանակը: Մաքրագործման արարողությունները նաև ներքին, հոգևոր բնույթ էին կրում: Լոռիում, օրինակ, տանտիկինը մեղր էր քսում ընտանիքի բոլոր անդամների բերաններին, իսկ Համշենում կծու կերակուր ուտելն արգելվում էր, թթու խոսք ասելը նույնպես: Այս սովորությունները կապվում էին խոսքի մոգության հետ: Համարվում էր, որ անցումային օրը յուրաքանչյուր չար խոսք կարող էր չարիք բերել ամբողջ տարվա համար, «խոսք-աղբը» կարող էր պղծել օրվա ծիսական մաքրությունը: Ընտանիքի բոլոր անդամները պետք է նոր զգեստներ հագնեին: Ընդունված էր գժտվածներին հաշտեցնել թե՜ տանը, թե՜ հասարակական միջավայրում: Տոնի առթիվ թարմ հաց էին թխում, նույնիսկ եթե տանը կար հին հաց:
Ավանդական սովորության համաձայն, Ամանորի գիշերը (Կաղանդի գիշերը) շատերի տներում ճրագ էր վառվում, որպեսզի տան հաջողությունը չփախչեր: Նախկինում գերանը հանդիսացել է ընտանիքի ամրության խորհրդանիշ և տան մեծերը մեծ գերան են դրել կրակի մեջ, որը վառվել է մինչև Սուրբ Ծնունդ: Այդ կրակի վրա էլ պատրաստվել են Ս. Ծննդյան կերակուրները: Հավատում էին, որ դրա ածուխը պաշտպանում էր կարկուտից: Հյուրերը պարտավոր էին մի կտոր փայտ ավելացնել կրակին: Գիշերը անպայման որևէ լույս վառ էին թողնում: Չարքերից պաշտպանվելու համար մութն ընկնելուն պես տանտիկինը տան շեմին մոխիր էր ցանում կամ ալյուրով դռանը խաչ անում: Գերանը, որը վառում էին նոր տարվա նախորդ երեկոյան, կոչվում էր «Տարեմտի քոթուկ», որի առկայծող կտորները հետո թաղում էին հանդերում` բերքի առատությունը ապահովելու համար: Օջախը վառ պահելը շատ կարևոր է եղել հայի համար, որովհետև, ըստ պատկերացումների` օջախի մեջ էին ապրում տան նախնիների հոգիները:
Այդ օրը խուսափում էին որևէ մեկին փոխ տալ, հատկապես թթխմոր, դրամ: Առհասարակ որևէ ծախս չէին անում: Առավոտյան տան դուռը առաջինը տան մեծն էր բացում, որպեսզի հաջողությունը տնից անպակաս լինի: Վաղ առավոտյան նոր բերած ջուրը լցնում էին տան անկյունները` տան առատությունը ապահովելու համար: Միմյանց նվերներ էին տալիս, հատկապես` մեծերը փոքրերին: Ամանորին տան դուռը երբեք չէր փակվում, լույսերը չէին մարում:
Ճիշտ է, Ամանորի եղևնին հայկական ծագում չունի, սակայն հայերի մոտ վաղնջական ժամանակներից ծառի պաշտամունք է եղել:
Մասնավորապես, հայ իրականության մեջ առանձնահատուկ է եղել սոսենու, ուռենու, բարդու և կաղնու պաշտամունքը: Մրգերով ու չրերով զարդարված Կենաց ծառը եղել է տոնի խորհրդանիշը և հավանաբար կաղանդ – կախանդ բառն առաջացել է կախելու գործընթացից: Կա նաև այլ բացատրություն կախանդ բառի վերաբերյալ, ըստ որի, երբ Ամանորի գիշերը երեխաները շրջում էին տներով և տների երդիկից կախում էին գոտիներից ամրացված իրենց գուլպաները, որպեսզի տնեցիք կաղանդչեքով լցնեին դրանք: Ենթադրաբար պիտի հասկանալ, որ մերօրյա ամանորյա զարդարանքների մեջ կրակարանի մոտ կախված գուլպաները հայկական հին ամանորյա սովորություն է:
Ամեն դեպքում, ծառ զարդարելը զուտ հայկական երևույթ է եղել և մեզ է հասել վաղնջական ժամանակներից: Եվրոպայում ծառ և եղևնի զարդարել են սոսկ 16-րդ դարից: Հնուց ի վեր հայերը եղևնու փոխարեն Ամանորին զարդարել են ձիթապտղի կամ խնկի ծառ:
Նոր տարվա երեկոյան ձիթենու համեմատաբար հաստ ճյուղը խրել են նախապես թխված մեծ հացի կամ բաղարջի մեջ: Այդ ճյուղը կոչվել է Կաղանդի ծառ: Տան անդամները նախ ընդեղենով զարդարում էին ճյուղը, այնուհետև տանտերը ճյուղը տանում էր եկեղեցի, քահանան օրհնում էր, իսկ հետո այն բերում էին տուն և ամրացնում գերանին: Տոնածառի խաղալիքները հասկերից, ընդեղենից (թվով յոթ) պատրաստված զարդարանքներ էին, որոնց վրա կախվում էին չարխափաններ, ինչպես նաև մարդակերպ և կենդանակերպ թխվածքներ: Այսպիսով ամեն ընտանիք իր համար պատրաստում էր Կենաց ծառը:
Կենաց ծառի կողքին կար ևս մեկ, սակայն ավելի փոքր ծառ, որի վրա մոմեր էին դրված: Այդ ծառը կոչվում է «չաթալ ծառ»: Այն պարտադիր ամեն տարի Կենաց ծառի կողքին պետք է դրված լիներ: Չաթալ ծառի վրա ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամ պետք է իր համար մոմ վառեր: Իսկ տան մեծ մամիկի (ավագ տիկնոջ) մոմը պետք է առաձնահատուկ լիներ: Հին ժամանակներում Ամանորի գիշերը, երբ հավաքվում էին երեխաները, սկսում էին մամիկից չիր ու չամիչ ուզել: Սակայն եթե մամիկի տվածը բավական չէր երեխաների համար, նրանք ցորենի հատիկներ էին գցում մամիկի վառած մոմի վրա` փորձելով հանգցնել: Եվ մամիկն ստիպված նրանց կրկին անուշեղեն էր տալիս:
Հայերն ունեցել են նաև իրենց ՙՁմեռ պապը՚` հանձինս Կաղանդ պապի, կամ Մեծ Պապուկի, որը սակայն, ավելի շատ Բարեկենդանի տոնի կերպար էր, քան Ամանորի:
Ամանորի հետ է կապված գոտեկախի արարողությունը. տարեմուտի գիշերը երեխաների խմբերը պարելով շրջում էին փողոցներով և որևէ մեկի տանը մոտենալիս երգում էին: Երգերի բովանդակությունը պարունակում էր բարեմաղթանքներ, ընտանիքի անդամների գովք և տոնական կերակրատեսակների խնդրանք: Նրանք գոտիներով երդիկից փոքր տոպրակներ էին իջեցնում, որոնց մեջ տան մամիկը դնում էր մրգեր, հատուկ այդ նպատակով թխված խմորեղեն, ընդեղեն, չամիչ և այլն: Երեխաները, ստանալով անուշեղեններ, դրանց փոխարեն հայցում էին երկնքի բարի ուժերի հաճությունը: Իսկ Ամանորին աղջիկները ժապավենով իրար ամրացված կարմիր խնձորների փունջ էին ուղարկում իրենց փեսացուների տուն: Դրանք «փնջած» խնձորներ էին:
Տարվա առաջին օրը, լուսաբացին, տանտիկինը դուրս էր գալիս և յուղ քսում տան պատի այն հատվածին, ուր պիտի դիպչեր արևի առաջին շողը: Նա կարմիր շոր էր փռում տան շեմքի դիմաց, քանի որ տան շեմքը համարվել է այն սահմանը, որտեղ հանդիպում են բարի ու չար ուժերը: Մեղրով խաչ էին նկարում նաև գոմի պատին` ի նշան առատության: Ծերունիները տան դրսի պատին իրենց բնորոշող առարկաներ էին նկարում, հաճախ` ալյուրով: Տան շեմքի ու դրսի պատերի հետ կապված բոլոր արարողությունները կապված են նոր տարին ներս հրավիրելու, բարիքը տան մեջ առնելու հետ: Ջավախքում տանտիկինն ու հարսները Տարեհացը ձեռքներին դուրս էին գալիս և նայելով դեպի արևելք, ասում էին. ՙԴովլաթ, սարն ես, ձորն ես, արի տուն՚: Ամանորի առաջին օրը սկզբում այցելում էին տոհմի մեծերին, ծնողներին, խնամիներին, քավորին, հարևաններին, գյուղապետին, քահանային: Շնորհավորելու գնացողները երբեք դատարկաձեռն տուն չէին մտնում, առնվազն մի խնձոր էին ավելացնում սեղանի բարիքներին` բարեկեցության և երկարակեցության մաղթանքներով:
Ամանորը հայոց սիրված տոներից է և նրան երկար ու հանգամանալից են պատրաստվում: Պետք է նշել, որ Ամանորյա պատրաստությունները հիմնականում վերաբերվում են տոնական սեղաններին: Ամանորը հայ եկեղեցական օրացույցով պահուց օր էր (պահքը սկսվում էր դեկտեմբերի 30-ի երեկոյան և ավարտվում հունվարի 5-ի երեկոյան, երբ եկեղեցիներում մատուցվում էր Ս.Ծննդյան Ճրագալույցի պատարագ) և հին հայերը նոր տարվա սեղանները զարդարում էին հիմնականում տարատեսակ չրերով, մրգերով, ընդեղենով… հատկապես լայն կիրառություն ունեին լոբին, ձավարեղենը ոսպը, սիսեռը, բրինձը…
Մենք չգիտենք, թե ո՞ր ժամանակներից է Ամանորը պահուց համարվել, համենայն դեպս, մեր օրերում անգամ Հայաստանի ամենահեռավոր բարձր լեռնային գյուղերում Ամանորը երբևէ պահք չի ընկալվել և մսեղենով լի սեղաններ են բացվել: Բացի այդ, հնում մարդկանց պահուստը հիմնականում եղել են մսեղեն և կաթնամթերք, և դժվար է պատկերացնել, որ հնարավոր լիներ պաս պահել ձմռան ամիսներին: Բացի այդ, Ամանորը, Նոր տարին ուրախ տոներ են և ուղղակի պահքի անհրաժեշտությունն ու պահանջը չկար: Ամանորյա պահքը հավանաբար վերջին հարյուրամյակների նորամուծություն է:
Ամանորյա սեղաններին պետք է լինեին առնվազն յոթ կերակրատեսակներ: Այդ թվում պարտադիր էր տոլման, անուշապուրը, մայրամապուրը, տարեհացը, գաթաները, աղանձը: Ամանորյա նախապատրաստությունների առանցքը կազմում են խմորեղենները: Կարևոր արարողություն էր հաց թխելը: Նոր տարին պետք է սկսվեր նոր հացով: Հայաստանում հաց թխում էին փռի մեջ և թոնիրում:
Թոնիրը հայոց մեջ պաշտամունքային նշանակություն ուներ: Թոնիր ունեն շատ ազգեր, բայց միայն հայերն են, որ թոնիրը գետնի մեջ են սարքել: Այն արևն է` գետնի մեջ: Եվ հայ կինը խոնարհվում է արև – Աստծուն, որ վերջինս հաց պարգևի: Հնում, երբ մոտակայքում տաճար չի եղել, քրմերը թոնիրի մոտ են կատարել պսակի արարողությունը: Ամանորի գիշերը թոնրատան սևացած առաստաղը ալյուրով սպիտակեցնում էին` վրան պատկերելով երկնային լուսատուներին: Երկնային լուսատուներին պատկերում էին նաև տարեհացի վրա:
Հետաքրքիր սովորություն կար հաց թխելու արարողակարգից: Նոր տարվա համար թխվող հացի ալյուրից մի քանի բուռ փոքրիկ աղջնակ շաղախում էր` առանց թթխմոր խառնելու. այն պետք է թողնեին, որ ինքնաբերաբար թթվեր և պետք է դառնար նոր տարվա առաջին թթխմորը:
Հացից հետո թխվում էին գաթաները, նազուկը, ՙՓուռնիկ՚, ՙԿրկենի՚, ՙՏարեհաց՚ կոչված ծիսական հացերը: Այս հացերը տարբեր կերպարներ ու ձևեր ունեին: Գաթաների ու ծիսական հացերի մեջ չի օգտագործվում ձու, կարագ, կաթնեղեն:
Ծիսական հացերի մեջ որևէ իր էին դնում, ավելի հաճախ` դրամ: Եվ ում բաժին էր ընկնում այդ առարկան, նրա համար հաջողակ տարի կլիներ: Այս վիճակի համար գաթաներն ու ծիսական հացերը կտրտում էին ընտանիքի անդամների թվով:
Ծիսական հացերն ու խմորեղենն ունեին հմայող, գուշակող, չարը խափանող ՙհատկություններ՚: Ամանորյա հացերի երեսին հաճախ էին նախշերի մեջ տասներկու գծեր անում, որոնք խորհրդանշում էին տարվա ամիսները:
Երբեմն խմորեղենները թխում էին աշխատանքային գործիքների տեսքով ու ձևով և նրանց միջոցով գուշակություններ անում: Օրինակ, եթե թխելու ընթացքում ուռչում էր ՙՀացի հոր՚ կոչվող խմորեղենը, ուրեմն տարին հացառատ է լինելու: Եթե լավ է թխվում ՙեզան պտուկներ՚ կոչվող խմորը` տարին կաթնառատ կլինի…
Գուշակությունների համար թխում էին նաև մարդակերպ թխվածքներ, որ կոչվում էին Ասիլ – Վասիլներ: Սրանք թխվում էին ընտանիքի անդամների թվին համապատասխան: Եթե կնոջը խորհրդանշող թխվածքի որովայնը ուռչում էր, նշանակում է կինը կհղիանա: Եթե աղջկան խորհրդանշող թխվածքն էր ուռչում` կամուսնանա:
Ամանորին աղջիկները ժապավենով իրար ամրացված կարմիր խնձորների փունջ էին ուղարկում իրենց փեսացուների տուն: Դա նշանակում էր, որ աղջիկը պատրաստ է ամուսնանալ տվյալ տղայի հետ: Ի պատասխան` տղաներն այդ խնձորի մեջ ոսկյա դրամներ էին մտցնում և ուղարկում հասցեատիրոջը: Այս սովորույթը պահպանվել է Լոռիում նաև հարսանիքների ժամանակ, երբ ազաբները զարդարված խնձորներ են ուղարկում աղջիկներին:
Այն տանը, ուր ամուսնացնելու աղջիկ ունեին, դռնից կամ տան կտուրից կարմիր կտոր կամ ավել էին կախում:
Ամանորյա սեղաններին կարևոր տեղ ունեին մրգերը: Նրանց մեջ առանձնահատուկ էին խնձորն ու նուռը, խաղողը:
Հետագայում, երբ Ամանորյա սեղաններին հայտնվեցին նաև ոչ պասուց կերակուրներ, սեղանների բազմազանությունն ու ճոխությունն ավելի արտահայտիչ դարձան: Ամանորյա սեղաններին արդեն մսեղեն կերակրատեսակներ հայտնվեցին, ընդ որում, պարտադիր էր տոլմայի առկայությունը, փռում խորոված հնդկահավը, փախլավան, ձկնեղենի տեսականին…
Առհասարակ, յուրաքանչյուր տոն, նամանավանդ Ամանորը, ունի հարուստ կերակրացանկ: Սակայն կան կերակրատեսակներ, որոնք պարտադիր են տվյալ տոնի համար: Ամանորյա կերակրատեսակներն են տարեհացը, մարդակերպ գաթաները, լոբով աղցանը, մայրամապուրը, ՙԿաղանդ՚ անուշը, խոշաբը, սիսեռից գնդիկները…
ՍՈՒՐԲ ԾՆՈՒՆԴ, ՋՐՕՐՀՆԵՔ
Ամանօրը, Սուրբ Ծնունդն ու Ջրօրհնեքը քանի որ օրացույցով մոտ են իրար, ժողովրդական տոնախմբության մեջ հաճախ միահյուսվել են: Սակայն այս տոներից յուրաքանչյուրն ունի իր խորհուրդը: Եթե Ամանորի ակունքները բնապաշտական ժամանակներից են գալիս, Սուրբ Ծնունդն ու Ջրօրհնեքը քրիստոնեական ակունքներ ունեն: Ժողովուրդն այն կոչել է նաև Փոքր Զատիկ:
Ավանդապատումի համաձայն` Սուրբ Ծննդյան նախընթաց երեկոյան գետերը մի պահ կանգ են առնում: Մարդիկ հաճախ զարթուն են մնում` այդ պահը որսալու համար, հավատալով, որ եթե հաջողվի որսալ այդ պահը և սափորը ջրով լցնել, ապա բոլոր իղձերը ի կատար կածվեն:
Այս առումով հետաքրքիր է Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի մասին շրջանառվող առասպելը, համաձայն որի, 1021 թվականին Տրապիզոնում Ջրօրհնեքի տոնի ժամանակ բյուզանդական Վասիլ Բ կայսեր ներկայությամբ նա ոչ միայն կանգնեցրել է Ճորոխ գետի հոսքը, այլև շրջել է նրա հոսքի ուղղությունը: Սա իհարկե, հորինվածք է հայ եկեղեցու կողմից, որի նպատակը ազգադավ կաթողիկոսի նկատմամբ ժողովրդական զայրույթը մեղմելն էր:
Ջրօրհնեքի արարողությունը կատարվում է գետերում: Արարողության ժամանակ խաչը գցում են գետի մեջ: Երիտասարդները սուզվում են և ջրից հանում խաչը: Ով հանում է խաչը` դառնում է Ս.Խաչի կնքահայրը:
Սուրբ Ծնունդը Հիսուսի ծննդյան տոնն է և նշում են աշխարհի բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդները: Սուրբ Ծնունդը Ջրօրհնեքի հետ միասին նշում են միայն հայերը: Ջրօրհնեքը նշում են ի նշան Հիսուսի` Հորդանան գետում մկրտության:
Այս տոնին նախապատրաստվել են մանրակրկիտ: Ճիշտ է, սա եկեղեցական տոն է, սակայն համեմված է ժողովրդական բան ու բանքով: Սուրբ Ծնունդի առավոտը գերդաստանը դիմավորում է միասին, սեղանի շուրջ, բոլորը մաքուր լվացված, նոր հագուստ հագած: Սա պարտադիր պայման էր Հայաստանի շատ գավառներում:
Ս.Ծննդյան պասը բացվում էր Թաթախման երեկոյին, երբ եկեղեցիներում պատարագ էր մատուցվում, միայն տղամարդկանց մասնակցությամբ: Այն տներում, ուր հասուն տղամարդ չկար, կանայք տան դուռը բացած սպասում էին եկեղեցուց վերադարձող որևէ անցորդ տղամարդու, որպեսզի նրանցից լսեն Սուրբ Ծննդյան ավետիսն ու պասը բացելու թույլտվություն խնդրեն: Իսկ եկեղեցուց վերադարձող տղամարդիկ ընտանիքի անդամների թվաքանակին համապատասխան մոմ էին վերցնում և տուն տանում, ուր ընթրիքից առաջ պարտադիր խնկավառություն էին կազմակերպում: Թաթախման երեկոյի սեղաններն առատ էին ձկնեղենով ու զանազան փլավներով: Ամենաշատ օգտագործվող մթերքը արշտան, ձավարն ու բրինձն էին:
Թաթախման երեկոյի ընթրիքը բուժիչ էր համարվում: Հիվանդ ունեցող տանտերերը կամ տանտիկինները համոզված էին, որ եթե այդ սրբազան երեկոյան յոթ տարբեր սեղաններից ողորմություն (փայ) հավաքեն, ապա իրենց հիվանդը կբուժվի: Թաթախման երեկոյան փայ հավաքողներին մերժելն արգելված էր:
Թաթախման երեկոյան սկսվում էին տոնախմբությունները: Պասը լուծելուց հետո երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները շրջում էին տնետուն աչքալուսանքով` ավետելով Հիսուսի ծնունդը: Նրանք տների երդիկներից տոպրակ էին կախում և տանտիկինները նրանց մեջ անուշեղեն էին լցնում: Որոշ վայրերում երդիկից ավետիսի փոխարեն ճրագ էին կախում և երգեր երգում: Առհասարակ, Ամանորից մինչև Սուրբ Ծնունդ տան կրակը, օջախը պետք է անմար լիներ:
Ջրօրհնեքի ջուրը սուրբ էր համարվում: Ամուլ կանայք լողանում էին այդ ջրով, ջրօրհնեքի օրը վերքերը լվանում էին օրհնված ջրով, կուժերով ջուր էին տանում տուն, դրանով ցողում էին ամբարը` հավատալով, որ լիություն կլինի, մի խոսքով` հավատում էին Ջրօրհնեքի կենարար ջրի ազդեցությանը: Շատ հավատացյալներ Ջրօրհնեքի ջուրը պահում էին` այն հետագայում խառնելու Տրնդեզի մոխրին, համոզված լինելով, այդ սրբազան խառնուրդը բուժիչ է և զորավոր: Ջրօրհնեքի օրը երբեմն նաև Տնօրհնեք էին անում: Դա արվում էր այն դեպքում, երբ ինչ-ինչ պատճառներով խախտվել էր տան անդորրը կամ կորուստ էր ունեցել այդ տունը: Տվյալ դեպքում կանչում էին քահանային տուն և նա տեղում կատարում էր Տնօրհնեքի արարողությունը:
Սա իսկական ժողովրդական տոնախմբություն էր, որ ուղեկցվում էր երգ ու պարով, խաղով:
Վերջին հարյուրամյակներում Ամանորը պասուց էր համարվում: Պասը լուծվում էր հունվարի 5-ի Թաթախման երեկոյին, երբ ընտանիքը, ժամերգությունից վերադառնալով, պասը բացում էր Ծննդյան տոնին ընդունված ճաշատեսակներով: Այդ երեկո սեղանի գլխավոր կերակրատեսակները ձկնեղենից պատրաստված խորտիկներն էին` խաշած, տապակած, ձկով կարկանդակ, խորոված ձուկ և այլն:
Ձկնատեսակներին ուղեկցում էին առատ յուղով պատրաստած բրնձի, ձավարի, արիշտայի փլավները, ալյուրից պատրաստված և դոշաբով կամ մեղրով քաղցրեցված խաշիլը, սիսեռով և չորացրած բանջարեղենով ապուրը, որը հայտնի է ՙմայրամաճաշ՚ անունով: Սուրբ Ծնունդի նախօրեին մորթում էին հատուկ այդ օրվա համար խնամված խոյ, այծ, ոչխար կամ հորթ:
