Տպել
Հայերի վիճակը քեմալական Թուրքիայում – 6
Արեւելյան նահանգների՝ Արեւմտյան Հայաստանի տարածքի գիւղերում մեկուսացած հայերը ընդհուպ մինչեւ 60-70ականները, իսկ ոմանք՝ մինչեւ նոյնիսկ ԽՍՀՄ փլուզումը՝ 90-ականները չգիտէին Խորհրդային Հայաստանի գոյութեան մասին, ոմանք չգիտէին նաեւ Թուրքիայի այլ տարածքներում փրկուած հայութեան մասին, իսկ երբեմն չգիտէին նոյնիսկ իրենցից ոչ այնքան հեռու բնակավայրերում ապրողների մասին: Միանգամայն իրաւացի կը լինի ասել, որ նրանց կիսաթաքնուած գոյութիւնը տեղեկութւններ ստանալու հնարաւորոթիւն չէր տալիս: Նոյնն էր պարագան նաեւ այս գաւառներում փրկուած հայութեան գոյութեան մասին արտաքին աշխարհի իմացութինը: Երբ 60ականների կէսերին յայտնի դարձաւ, որ Սասունում՝ Ջուդի սարում շուրջ երեսուն տարի լիովին թաքուն ապրել են մի խումբ հայեր՝ Էրմենի Վարթո աշիրէթ անուամբ գերդաստանի մարդիկ, անգամ հայկական միջավայրն էր ցնցուած: Պատահական տեղեկութիւն ստանալով նրանց գոյութեան մասին, Հրանտ Գիւզէլեան քահանան այցելել է ցեղապետ Սիամէնթ Եաղբասեանին եւ «յայտնաբերել» արդէն բազմանդամ դարձած գերդաստանը: Երկար ընդմիջումից յետոյ այդ հայերի առաջին հանդիպումն է եղել հայ հոգեւորականի հետ, եւ նրա այցի շնորհիւ հայկական ցեղախումբը տեղեկացել է, որ Թուրքիայում, բացի իրենցից, դեռ կան քրիստոնեայ հայեր։ Իրականում Էրմենի Վարթո աշիրէթի գոյութիւնը բացառիկ բան չէր: Սոյն գրքի պատմութիւնների հերոսներից շատերը մի-մի Վարթո աշիրէթի ներկայացուցիչ են: Քրիստոնեայ թէ իսլամացած՝ նրանցից շատերն են «ինքնայայտնաբերուել» եւ նոյնիսկ չի բացառւում, որ դեռ այլոք էլ կը յայտնաբերուեն: Եւ ոչ միայն Սասունում: Կիլիկիայում, Կեսարիայի Քըրքըսրաք ալեւիական գիւղում ապաստանած հայերը, արդէն մեծ ընտանիքներով, 1951ին են «ինքնայայտնաբերուել»՝ տեղափոխուելով Ստամբուլ: Մինչ այդ նրանց շփումները բացառապէս տեղի ալեւի բնակչութեան հետ է եղել (տես «Տեսակ մը թաքնուած կ’ապրէին հայերը, իբրեւ թէ չիկանք»): Բայց նրանք գիտէին Ստամբուլում հայերի գոյութեան մասին: Իսկ ահա Սասունում համարեա իսպառ չգիտէին: Ծագումով Սասունի Գոմք գիւղից, 1970ին Մուշ տեղափոխուած արաբախօս մահմեդական հայ եղբայրները պատմում են. «Ոչ հայրս, ոչ մայրս դպրոց չեն գնացել. կրթութիւն չեն ստացել, ինչ որ գիտէին՝ Սասունն էր ու Մուշը: Ջահիլ էր հայրս: Հա, մէկ էլ Բիթլիս գիտէին: Հայաստանի մասին առհասարակ չգիտէին: Երբ որ արդէն Մուշում էինք ապրում, հայրս ռադիոյով քրդական երգեր էր լսում Հայաստանից: Զարմանում էին, ասում էին՝ Էրմանիստան» (տես «Իրենց հայ լինելը չեն ժխտում» պատմութիւնը): Սասունի՝ Մօտկանի Փուրշենք գիւղում միչեւ ութսունականներն ապրած Յակոբը նույնպէս ոչինչ չի իմացել ոչ այլ վայրերի հայութեան, ոչ Հայաստանի մասին. «Մենք մացինք հայ եւ Փուշուտ կեղ հայ մնաց, Նորշէն մնաց: Ըդ էրկու կէղեր մօտ ին իրար: Մեր մօտը եօթ-ութ տեղերում հայ քրիստոնեայ մարդ կէր: Մյոսներ դարձան իսլամ: Գիտէինք, որ Ռուսաստանում Հայլար [Հայեր] կան: Ետքը իմացանք: Իստամբուլի հայերի մասին ալ ետքը իմացանք, գնացող եկողներէն» («Հայլար»): Սասունի Բիմեր գիւղի եղբայրները մի փոքր աւելի իրազեկուած էին: Բիմերը գտնւում է Բաթմանում, սահմանակից է Սիրիայի հյոսիսին, որտեղ շատ հայ փախստականներ էին տեղաւորուել, որոնց հետ որոշ ժամանակ շփումներ են եղել. «Շատ քիչ գիտէինք: Գիտէինք, որ Հայաստան մը կայ, ռադիօ Երեւանը մեզի համար շատ ոգեւորիչ էր, քրդերէն հաղորդումներ կու տար: Մեզի համար կեանք կու տար: Դա օգնեց իմանալու, որ աշխարհում ուրիշ տեղ հայ կայ, եւ Հայաստան կայ: Յետոյ Սուրիան կար, Կամշլուն, հոն հայեր կ’ապրէին, ջարդէն ետքը շատ սասունցիներ հոն գացին: Կապեր կային, կ’երթային կու գային: Մեր գիւղացիները առանց գիտնալու Հայաստան կայ հոստեղ, իրենք մեր կողմերէն գացին Սուրիա, Սուրիայէն հոս [Հայաստան] եկան, մեզի բարեւ կը ղրկէին կոր, կը վախնայինք կոր բարեւել, բայց կ’ըսէինք կոր` ինչպէ՞ս, ասո՞նք ալ իմըն են: Մեզի բարեւներ կը ղրկէին կոր, կ’ըսէ կոր ա՛ս, ա՛ս ընտանիքը բարեւ կ’ընենք կոր, ռադիոյով: Կը զարմանայինք կոր… Այն ատենը, սակայն, ոչինչ գիտէինք Պոլսոյ հայութեան մասին, բայց արդէն լուրեր կային, թէ պատրիարքարան կայ, դպրոց կայ» (տես «Սասունցիները»): Իսկ ահա սասունցի Սերքանը միայն Ղարաբաղեան պատերազմի առիթով է իմացել, որ «աշխարհում Հայաստան պետութիւն կայ, ու որ իրենք միակը չեն, որ փրկուել են մեծ կոտորածից յետոյ այդ լեռներում: Մի օր Սասունի շրջկենտրոնի շուկայում լսեց, որ Իստամբուլից մարդ է եկել, էնտեղ հեռուստացոյց ունէն եւ հեռուստացոյցի մարդիկ ասել են, թէ Հայաստան ու Ադրբեջան «իրար զարնել են», որ Արարատից այն կողմ այլեւս Ռուսիա չէ» : Այն ժամանակ ընդամէնը 45 տարեկան զարմացած հովիւը ռադիո է գնում, տանը որսում է հայկական ալիքը եւ առանց շատ բան հասկանալու՝ ամէն օր լսում՝ Ղարաբաղ, Ղարաբաղ»[i]:
Ինչքան քիչ բան գիտէին այս տարաբախտ, տեւական ժամանակ տեղաշարժերի արգելանքի տակ ապրած մարդիկ «հայութեան եւ աշխարհի» մասին, աւելի քիչ գիտէր/գիտի «հայութիւնը եւ աշխարհը» նրանց եւ նրանց ապրած կեանքի մասին:
Հայերէն լեզուն
1930 թ. թուրքական մամուլը լայն քարոզչութիւն ծաւալեց՝ ազգային փոքրամասնութիւններից պահանջելով հրաժարուել իրենց լեզուից, մշակոյթից, չունէնալ իրենց հասարակական կագմակերպութիւնները եւն: 1930ի փետրուարին Ադանայում Մուստաֆա Քեմալը յայտարարեց, թէ «իրեն թուրք համարող իւրաքանչիւր ոք պէտք է խօսի թուրքերէն։ Չի կարելի հաւատ ընծայել այն մարդկանց յայտարարութիւններին, ովքեր չխօսելով թուրքերէն՝ ձգտում են դառնալ թուրքական ընտանիքի անդամ։ Ադանայում աւելի քան 20.000 մարդ (նկատի ունէր հայերին եւ յոյներին – Հ.Խ.) չի խօսում թուրքերէն։ Ինչպիսի՞ հետեւանքներ դա կարող է ունէնալ։ Մարդկանց այդ ամբողջ կատեգորիան մեր դէմ է … այդ տարրերից պէտք է իսկական թուրքեր պատրաստել»[ii]։ Նոյնիսկ մակերեսօրէն չքննարկելով Քեմալի յայտրարութիւնները (հասկանալի է, որ 20.000 մարդու թուրքերէն չխօսելու «սարսափելի հետեւանքների» մասին խօսելը ծիծաղելի է, Քեմալը պարզապէս յիշեցնում էր ատելի հայերի եւ յոյների գոյութիւնը), կրկին յիշեցնեմ, որ «թիւրքչուլլուկ» ձեւաւորող երկիրը թուրքերէն սովորելու հնարաւորութիւններ չէր ստեղծում: Այնպէս չէր, որ գաւառների հայերը դիմադրում էին թուրքերէն սովորելուն եւ շատերն էին ջանում իրենց երեխաներին հայերէն սովորեցնել: Բայց ինչպէ՞ս սովորել այդ պահանջուած թուրքերէնը, երբ Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում ոչ թուրք կար, ոչ դպրոց կար եւ քրդերի ու արաբների հետ խառն ապրող հայերի համար նոյնիսկ տեղաշարժուելու իրաւունք չկար: Խարբերդցի Եուսուֆը քառասնականների մասին յիշում է, որ կենդանի մնացած հայերը «երբեմն–երբեմն միմեանց այցելում էին: Ենթադրում եմ, որ սկզբում դա շատ դժուար է եղել, թաքուն են արել, բայց երբ հասունացայ` այդպէս չէր: Այնպէս չէր, իհարկէ, որ մենք, հայերս, յատուկ ցուցադրէինք մեր կապերը, բայց միեւնոյն ժամանակ շուկայում հանդիպելիս միմեանցից չէինք խուսափում: Բայց հայերէն չէին խօսում: Նոյնիսկ տներում չէին խօսում: Այնքա~ն շատ վախ կար»: Հայերէն չէին խօսում, բայց թուրքերէն էլ չէին խօսում, գիտէին քրդերէնը կամ արաբերէնը: Սասունի Արխունդ գիւղի մասին Գէորգը պատմում է. «գիւղում ոչ մէկն ալ <հայերէն> չի գիտէր, քուրդերէն գիտէինք մինչեւ եօթը տարեկան, յետոյ գացինք դպրոց, թուրքերէն սովրեցանք: Մեծերը <հայերէն> գիտէին` իմ հայրիկս, մեծերը: Ան ժամանակ, որ ես ծնած էի, 50 տարեկան եղողները գիտէին: Պստիկները չգիտէին բայց, միայն քրդերէն, ետքը դպրոց գնացողներ թուրքերէն սովրան»: Սասունի Բիմեր գիւղում ծնուած եղբայրները յիսունականների մասին ասում են, որ իրենց ծնողները «հայերէն լաւ գիտէին եւ Սասունի մաքուր հայերէն կը խօսէին, իրարու մէջ միշտ հայերէն կը խօսէին, բայց չէին ուզեր, որ իրենց երեխեքը հայերէն խօսէին, որ վտանգ չունէնան: Դպրոցը կամ յանկարծ դուրսը սխալմամբ հայերէն թէ խօսին, դուրս կու գայ որ հայ ենք, եւ խնդիրներ կ՛ունէնանք: Գիւղում գիտէին <հայ լինելնիս>, բայց զինուորութեան ըլլայ կամ դպրոց ըլլայ` տարբեր բաներ են, տարբեր առիթներ են: Հոն հայ ըլլալդ յայտնի չի պիտի անէիր: Գրեթէ բոլոր հայերը այս խնդիրը ունեցած են: Չեն ուզեր երեխէքը հայերէն խօսեն»: Բիմեր գիւղում ծնուած, յետոյ նախ՝ Ստամբուլ, ապա՝ Ֆրանսիա տեղափոխուած մէկ ուրիշի պատմելով «Իմ ծնողները, ինչ որ գիտեմ, միշտ իրար հետ քրդերէն խօսած էին: Հայրիկս քանի մը աղօթք գիտէր, ան աղօթքները բարձր չէր ըսեր, մենք միայն Աստուած լսեցինք: Այսինքն քանի մը բառ. ես չեմ յիշեր, որ հայրիկս, մայրիկս հայերէն բան ասեր է, մենք քրդերէնը մինչեւ այսօր չի մոռցանք այն պատճառով, որովհետեւ իրենք ուրիշ լեզու չի սովրեցան»(«Սասունցիները»):
Դերսիմում հայերէն լեզուն իսպառ ինքնարգելուել է 1937-1938ի կոտորածներից յետոյ: Ջարդերից եւ աքսորներից յետոյ Դերսիմում մնացած հայերն իրենք իրենց արգելեցին հայերէն խօսք ասելու իրաւունքը: Թունջելիում ապրող ալեւիացած հայ քառասնամեայ Իբրահիմը 2011ին ասում էր. «Ես նոյնիսկ չգիտեմ, իմ ծնողները հայերէն գիտէի՞ն, թէ ոչ: Գուցէ եւ գիտէին, բայց չէին խօսում: Մեր ներկայությամբ երբեք չեն խօսել: Ընդհանրապէս հայերէն խօսելը վտանգաւոր էր: Իմ սերնդակիցներից ոչ ոք հայերէն չգիտի»:
Սասունի Գոմք գիւղում 1915ից յետոյ հիմնականում որբացած երեխաներ էին մնացել, մեծացել էին Գոմքում հաստատուած արաբների օգնութեամբ եւ նրանց միջավայրում: Գոմքում ծնուած եւ այժմ Մուշ քաղաքում ապրող Աքթան եղբայրները 2013ին պատմում էին. «… երեխաները բոլորն իրար ճանաչում էին: Գիտէին իրենց հայ լինելը, բայց բոլորը մահմեդական էին: Շատ շուտ մոռացան հայերէնը: Համարեա բոլորն այնտէղ ամուսնացել են տեղի արաբ աղջիկների կամ տղաների հետ: Բայց իմ պապս էլ, տատս էլ հայեր էին եւ հայերէն գիտէին: Ես պապիս չեմ տեսել, բայց տատիս շատ լաւ եմ յիշում: Պապս մի քիչ մեծ էր մյոսներից, չէր մոռացել հայերէնը: Բայց այն ժամանակ վտանգաւոր էր հայերէն խօսելը, սովորաբար չէին խօսում: Ես սա պատմածով եմ ասում, ինքս չեմ տեսել: Բայց տատս ծեր էր եւ դեռ հայերէն գիտէր: Երբ որ իրեն ջղայնացնում էինք, փոքր էրեխէք էինք, հայերէն հայհոյում էր, թէ անիծում էր՝ չգիտեմ, բայց հայերէն բաներ էր ասում: Բայց հայրս հայերէն բոլորովին չգիտէր: Թէպէտ հայրն էլ, մայրն էլ հայ էին, բայց այն ժամանակ նրանք հայերէն չէին կարող խօսել, չէին համարձակուի: Իսկ մայրս արաբ է: Հայրս ու մայրս արաբերէն են խօսում»:
Սասունի Քաղկիկ գիւղից Մուշ տեղափոխուած Տիգրանը «Մինչեւ դպրոց գնալս թուրքերէն չգիտէի: Փոքր էի, հօրս ձեռը բռնած առաջին անգամ Սթամպուլ եկայ, փողոցում թուրքերէն են խօսում, ասում եմ «Ալլահ, Ալլահ, սրանք ի՞նչ են խօսում, ինչերէ՞ն են խօսում»: Իմ մայրենին արաբերէնն էր: …Տատիկս, պապիկս գաղտնի ինչ-որ բան խօսելիս մեզ անհասկանալի մի լեզուի էին անցնում, հիմայ եմ հասկանում, որ դա հայերէնն էր»[iii]:
Մահմեդականացած եւ ինքնութեամբ քրդացող հայերի մեծ մասն, իհարկէ, տարրալուծուեցին քրդերի միջաւայրում, քրդացան: Բայց ինքնութեամբ քրիստոնեայ քրդախօս հայերը միշտ օտար մնացին քրդերին, եւ քրդական էթնիկական ինքնութեան արթնացման շրջանում, մօտաւորապէս 60ականներին «հայտնաբերեցին», որ քրդերի հետ համակեցութեան աստիճանաբար ձեռք բերուած բանաւոր համաձայնութիւնը ճաքեր է տալիս: Արեւելեան գաւառների յատկապէս դեռեւս քրիստոնեայ, բայց որոշ չափով նաեւ իսլամացած հայութիւնը գիւղերից սկսում է տեղափոխուել քաղաքներ՝ Մուշ, Բիթլիս, Բալու, բայց յատկապէս՝ Ստամբուլ:
