«Ավարայր եղել է. փղերն էլ, իրար «միս ուտող» նախարարներն էլ…». Գոհար Ռշտունի

17:07 2021-03-01

АВАРАЙР – БЫЛ! И слоны тоже… И нахарары точно так грызлись и шарахались от одной страны к другой.

24 февраля Армянская Апостольская Церковь отметила праздник Святого Вардана, священную память армян, погибших в войне за веру и родину под руководством генерала Вардана Мамиконяна против Персидской империи в 451 году. Это считается одним из самых важных событий в истории Армении, хотя часто рассматривается как война моральной победы. В Армении существуют разные мнения о том, как это отражено в иранских источниках. Некоторые даже утверждают, что в истории Ирана нет сведений об этом.

Я обратилась к известному в Армении ирановеду Эмме Бегиджанян,

Emma Begijanyan

В 2011 году её статья на эту тему была опублиована в газете “Հայաստանի հանրապետություն” – ուստի կարդանք այդ հոդվածը,

Внизу – русский перевод..

Իրանական աղբյուրներն Ավարայրի ճակատամարտի մասին Այն հայոց պատմության մեջ դիտվում իբրև կարևորագույն իրադարձություններից մեկը, չնայած հաճախ գնահատվում է որպես բարոյական հաղթանակի պատերազմ: Իսկ թե ինչպես է այն արտացոլվել իրանական աղբյուրներում, Հայաստանում կան տարբեր կարծիքներ: Ոմանք նույնիսկ պնդում են, թե այդ մասին ընդհանրապես որևէ տեղեկություն չկա Իրանի պատմության մեջ:

Նախ նշենք, որ Իրանի նախաիսլմական պատմության և մասնավորապես տվյալ ժամանակաշրջանի վերաբերյալ իրանական սկզբաղբյուրները խիստ սակավ են: Քանզի արաբական արշավանքների ժամանակ գրեթե լիովին ոչնչացվեց նախաիլմական ահռելի քանակությամբ գրականությունը: Որոշ աղբյուրների համաձայն, արաբներն Իրանը գրավելուց հետո 6 ամիս իրենց բաղնիքները տաքացնել են գրադարաններից հավաքվաց գրքերով: Մինչդեռ հայկական սկզբաղբյուրները խնդրո առարկա դարաշրջանի իրադարձությունների վերաբերյալ շատ հարուստ են, մասնավորապես Վարդանանց պատերազմի վերաբերյալ առկա են նաև ականատես պատմիչների գործեր:

Այսուհանդերձ, խոսելով այդ պատերազմի մասին, պետք է հաշվի առնել նաև այն, որ եթե Ավարայրի ճակատամարտը հայերի համար ճակատագրական նշանակություն ուներ, ապա Իրանի կայսրության համար հերթական ապստամբությունը ճնշելու քայլ էր: Ուստի հսկայական կարյսրության պատմության մեջ չէր կարող կարևորվել նույն ծավալներով: Սակայն ասել, թե այն արտացոլված չէ, բնավ էլ չի համապատասխանում իրականությանը: Դրա վառ ապացույցը նախաիսլմական շրջանի պատմության գիտակ իրանցի հանրաճանաչ պատմաբաների աշխատանքներն են: Ստորև կներքայացնենք նրանցից մի քանիսի տեսակտներն Ավարայրի ճակատմարտի և Հազկետ բ-ի իշխանության վերբերյալ:

Պատմաբան, գրականագետ Դոկ. Աբդոլհոսեյն Զարինքուբը (1922-1999թթ.) շուրջ 50 անուն աշխատությունների հեղինակ է: Դրանցից են` Իրանի պատմության, փիլիսփոփայության, գրականագիտության ուսումնասիրությունները և Արիստոտելի գրականության, Ֆրանսիայի վերածնության ու միջնադարյան գրականության վերաբերյալ ֆրանսերենից կատարված թարքմանությունները: Պատմության բնագավառում նրա կարևոր աշխատություններից են` ՙԵրկու դար լռություն՚, որը վերաբերում է արաբների հարձակումից հետո երկդարյա պատմությանը և արաբների ազդեցությանը, ՙԻրանի նվաճումն արաբների կողմից՚, ՙԻրանի պատմությունը մինչև փեհլեվիների անկումը՚, ՙԾանոթություն Իրանի պատմության հետ՚,ՙԻրանի ժողովրդի պատության՚ երկհատորյակը: Ընդ որում առաջին հատորը(5-րդ հրատարակությունը,1998թ., Թեհրան) նվիրված է Իրանի նախաիսլամական շրջանին և Սասանանյանների հարստության անկմանը: Զարինքուբը նշյալ հարտորում անդրադառնալով Հազկերտ բ-ի(438-57թթ.) իշխանության ժամանակաշրջանին (էջ`460-62), գլխավորապես հենվել է 10-րդ դարի աշխարհահռչակ պատմիչ Մոհամմեդ էբն Ջարիր Թաբարիի 16 հատորյա պատմությանը, որը ներկայացնում ենք համառատակի: Հազկերդ բ-ն իր իշխանության առաջին տարիներին քրիտոնյանների հանդեպ հանդուժողակնություն էր դրսևորում, անգամ համակրանքով ուսումնասիրում էր նրանց կրոնը: Սակայն տարաբեր կրոների ուսմանսիրություններից հետո հավատարիմ մնաց զրադաշտական կրոնի հանդեպ իր ծայրահեղական ըմբռնումներին: Ուստի, մասնավորապես Հայաստանում, որտեղ նրա համար բարդությունների էին առաջացել, ոչ միայն քրիստոնյաների հետապնումնները վերսկսվեցին , այլև որոշ խստություններ կիրառվեցին հրեաների հանդեպ:

Նա նախ, վերջ դնելով Բյուզանդիայի հետ բախումներին, խաղաղության պայմանագիր կնքեց վերջինիս հետ: Ապա երկրի արևելյան սահմանները հիփթաղների(Hephthalite,կարմիր հոների) հարձակումներից ապահովելու նպատակով առ ժամանակ հաստատվել էր Խորասանում: Սակայն նրա իշխանության օրոք գլխավոր խնդիրը Հայաստանն էր, որի հետ թե կրոնական լուրջ տարաձայնություններ ուներ և թե ռազմական բախումներ: Նա, մոգպետների ու ազնվականների ազդեցության ներքո, Հայաստանի անկախության ձգտումներին վերջ դնելու միակ ուղին զրադաշտական կրոնի պարտադրումն էր համարում, սակայն հանդիպեց քրիստոնյանների խիստ դիմադրությանը: Զարինքուբը հայ ազնվականներին ուղղված Հազկերտի մեծ վեզիր Միհրներսեհին վերգրվող նամակի մասին գրում է, թե այն միանշանակ չի կարելի ընդունել, քանզի առկա է միայն հայկական աղբյուրներում, որտեղ ընդգծվում են զրվանյան կրոնի առավելությունները քրիստոնեության նկատմամբ: Այսուհանդերձ, փաստերը վկայում են, որ Հազկերտը, ի տարբերություն իր իշխանության առաջին տարիներին քրիստոնյաների հադեպ ունեցած հադուրժողականությա, հետագայում Հայաստանի հարցում նա հայերի անկախանալու ձգտումներն ու դրդապատճառները վերացնելու ուղին տեսնում էր քրիստոնյաների հետապնդման, նրանց դեմ գործադրած ճնշումների ու կեղեքումներ մեջ: Հայաստանի հանդեպ նման խստապահանջությունները հանգեցրին արյունալի ապստամբության,

ինչը 451թ. Հազկերտի լուրջ գլխացավանքների պատճառ դարձավ: Ուստի նա հակադրված եղավ հայ ազնվականության դեմ արյունալի պատերազմ վարել, բռնություններ գործադրել: Զարրինքուբի կարծիքով, թեեւ հայոց տառերի գյուտը կարողացել էր անկախության ոգին բարձրացնել Հայաստանում, սակայն քրիստոնեության արմատները հասարակ մարդկանց մոտ այնքան խորը չէին, որ հնարավոր չլիներ եղեղեցիների ազատ գործունեությանը զուգահեռ վերականգնել նաև զրադաշտականությունը:

Հասան Փիրնիան (Միրզա Հասան խան Մոշիրոդոլե, 1872-1935թթ.) հայտնի է, որպես Իրանի նոր պատմագրության պատմահայր: Նա Իրանի նախաիսլամ

Իրանական աղբյուրներն Ավարայրի ճակատամարտի մասին

Փետրավրի 24-ին հայ առաքելական եղեղեցին նշեց Վարդանանց տոնը` 451թ.Պարսից կայսուրթյան դեմ զորավար Վարդան Մամիկոնյանի առաջնորդությամբ հանուն հավատի ու հայրենիքի պատերազմում մարտիրոսացած հայորդիների սուրբ հիշատակը: Այն հայոց պատմության մեջ դիտվում իբրև կարևորագույն իրադարձություններից մեկը, չնայած հաճախ գնահատվում է որպես բարոյական հաղթանակի պատերազմ: Իսկ թե ինչպես է այն արտացոլվել իրանական աղբյուրներում, Հայաստանում կան տարբեր կարծիքներ: Ոմանք նույնիսկ պնդում են, թե այդ մասին ընդհանրապես որևէ տեղեկություն չկա Իրանի պատմության մեջ:

Հասան Փիրնիան (Միրզա Հասան խան Մոշիրոդոլե, 1872-1935թթ.) հայտնի է, որպես Իրանի նոր պատմագրության պատմահայր: Նա Իրանի նախաիսլամնախաիսլամական շրջանի եռահատոր պատմության հեղինակն է, որը գրվել է գիտական չափանիշներով, հնագիտական պեղումներում հայտնաբերված գտածոների հիման վրա: Քաղաքական, հասարակական գործիչ Փիրնիան Իրանից զատ կրթություն է ստացել Եվրոպայում, նաև Ռուսաստանի զինվորական ու իրավաբանական կրթական հաստատություններում: Եղել Իրանի դեսպանը ցարական Ռուսաստանում, առաջին անգամ վարչապետ է նշանակվել 1914թ., հետագայում ևս երկու անգամ զբաղեցրել է այդ պաշտոնը: Նրա գրավոր ժառագություններից առավելապես կարևորվում են պատմագրական աշխատությունները, մասնավորապես վերոհիշյալը, որն առ այսօր համարվում է այդ ոլորտի արժեքավոր աշխատություններից: 2009թ. Թեհրանում լույս տեսած ՙԻրանի պատմություն՚ բավական ծավալուն (1130 էջ) գրքի նախաիսլմական շրջանը, Փիրնիայի պատմության համառոտ տարբերակն է: Հազկերտ բ-ի թագավորության պատմության կարևորագույն դեպքերը( շուրջ մեկ էջի չափ, էջ` 200-201)նույնպես համարվում են հիփթաղների դեմ պատերազմները, Բյուզանդիայի հետ հաշտության պայմանագիրը և հայաստանյան իրադարձությունները: Հայաստանի մասին կարդում ենք, որ քրիստոնեություն այստեղ աստիճանբար արմատավորվում էր, մինչդեռ Հազկերտը ցանկանում պահպանել զրադաշտականությունը, որպեզի այն չանջատվի Իրանից: Սակայն 397թ. Մեսրոպ Մաստոցի կողմից հայոց տառերի գյուտը զգալիորեն ամրապնդել էր հայերի ազգային ինքնագիտակցության հիմքերը, ինչը խրախուսում էր նրանց դիմադրությունը: Մեծ վեզիր Միհրններսեհի հայերին հասցեագրված քրիստոնեությունը հերքող հայտարարությանն ի պատասխան հայոց հոգևորակաները գրեցին քրիստոնության ճշմարտություն ապացուղող և զրվանակաությունը հերքող հրովարտակ, ապա ապաստամբցին: Եվ Հազկերտը, որ նոր էր ձերբազատվել հիփթաղների դեմ պատերազմներից, շտապեց դեպի Հայաստան ու արյունալի ճակատմարտ սկսվեց Ավարայրի դաշտում: Հայոց զորքերի հրամանատար վարդան Մամիկոնյանը զոհվեց, գերավարվեցին հայոց հոևոր առաջնորդն ու էլի տասը բարձրաստիճան հոգևորականներ: Դրանից հետո խաղախություն հաստատվեց ու կրկին վառվեցին ատրուշաները , քանզի քրիստոնեությունը դռևս խոր արմատներ չուներ հասարակ ժողովրի շրջանում:

Իրանի նախաիսլմական պատմության և մասնավորապես զրադաշտականությունն ուսումնասիրած մեծագույն գիտնականներից է պատմաբան Էբրահիմ Փուրդավուդը(1885-1968թթ.), ով 1914-24թթ. Գերմանիայում սովորել է իրանագիտություն, ապա զբաղվել այդ ոլորտում ուսումնասիրություններ կատարելով, հեղինակ է բազմաթիվ բարձր գնահատվող աշխատությունների, այդ թվում ` ՙԻրանցի զրադաշտականների արտագաղթի պատմութիունը Հնդկաստան՚, ՙԱվեստայի նյութերի մեկնաբանումը՚, ՙՀուրմիզնամե՚, ՙՀազկերտ բ-ը՚ և այլն: Նա ծանոթացել է Եղիշեի և Ղազար Փարպեցու պատմություններին (գերմաներենով), և պարսկերն թարգմանել ՙՀազկերտ բ-ի նամակը՚: Այն տպագրվել է պատմագիտական ՙԻրանշահար՚ ամսագրում, որտեղ նա մոգպետների զայրութը, որոնք դերակատար են կրոնական հակամարտություններում, գլխավորապես պայմանավորում է զրադաշտականների ու նրանց սրբությունների նկատմամբ քրիստոնյանների ստորացուցիչ վերաբերմունքով ու Հազկերտ ա-ի և նրա հաջորդների քրիստոնյանների հանդեպ սիրալիրությամբ:

Իսկ բանասեր-պատմաբան դոկ. Բահաըդդին Փազարգադը(1896-1969թթ.), ով ավելի քան 80 անուն աշխտությունների ու գրքերի հեղինակ է ՙԻրանի 2500-ամյա թագավորության պատմություն՚ գրքում (Թեհրան1966թ.) Հազկերտ բ-ի ժամանակաշրջանում Հայաստանի հետ բախումները դարձյալ կարևոր դեպքերից է համարել: Նա գրել է, որ այդ պատերազմում սպանվել է հայոց զորավարը, 10 բարձրաստիճան հոգևորականներ (որոնց անվանել է ՙավագներ՚ ) գերեվարվել են և ճնշվել է ապստամբությունը:

Իսկ Փարվիզ Զարե Շահմերսին ՙԻրան-Հռոմ խաղաղության պայմանագիր՚ եթե ոչ հակահայ, ապա ոչ հայանպաստ հոդվածում, որը տեղադրված է համալսարանակաների (www.hamandishi.net) կայքում, գրել է, որ ճակատամարտը տեղի է ունեցել ներկայիս Մակու քաղաքի ՙԱվարի՚ դաշտում, պարսկական զորքերը 3 անգամ գերազանել են Վարդան Մամկոնյանի գլխավորած զորքերին, դրան գումարած` պարսկական զորքը զինված էր նաև ռազմական փղերով:

Էմմա ԲԵԳԻՋԱՆԱՅՆ

В праздник Святого Вардана, мы отмечаем священную память армян, погибших в войне за веру и родину под руководством генерала Вардана Мамиконяна против Персидской империи в 451 году. Это считается одним из самых важных событий в истории Армении, хотя часто рассматривается как война моральной победы. В Армении существуют разные мнения о том, как это отражено в иранских источниках. Некоторые даже утверждают, что в истории Ирана нет сведений об этом.

Прежде всего, следует отметить, что иранских источников по доисламской истории Ирана, особенно этого периода, очень мало. Потому что во время арабских нашествий огромное количество доисламской литературы было почти полностью уничтожено. По некоторым данным, арабы в течение шести месяцев после оккупации Ирана топили свои бани книгами, собранными из библиотек. Между тем армянские источники очень богаты событиями рассматриваемой эпохи, в частности, есть работы очевидцев-историков о войне Вардананца.

Однако, говоря об этой войне, мы должны учитывать, что если Аварайрская битва имела решающее значение для армян, то это был шаг к подавлению нового восстания Иранской империи. Поэтому в истории огромной империи его нельзя было использовать в равных объемах. Однако сказать, что это не отражено, вовсе не верно. Доказательство тому – работы известных иранских историков, знающих историю доисламского периода. Ниже мы представим взгляды некоторых из них на битву при Аварайре իշխանության Сила Хазкета II.

Историк, литературный критик д-р. Абдольхоссейн Заринкуб (1922-1999) – автор около 50 произведений. К ним относятся исследования иранской истории, философии и литературы, а также французские переводы литературы Аристотеля, французского Возрождения и средневековой литературы. Некоторые из его наиболее важных работ в области истории: «Два века молчания», в которых рассказывается о двухвековой истории после арабского вторжения, «Арабское завоевание», «Завоевание Ирана арабами», «История Ирана до Падение пехлевидов »,« Введение в историю Ирана ». Более того, первый том (5-е издание, 1998 г., Тегеран) посвящен доисламскому периоду Ирана, закату династии Сасанидов. Ссылаясь на правление Хазкерта II (438-57) (стр. 460-62), Заринкуб опирался в основном на 16-томную историю всемирно известного историка X века Мухаммада ибн Джарира Табари, которую мы представляем на фестивале. Хазкерд II проявил терпимость по отношению к христианам в первые годы своего правления и даже с сочувствием изучал их религию. Однако после изучения различных религий он остался верен своим экстремистским взглядам на зороастрийскую религию. Поэтому, особенно в Армении, где у него были трудности, не только возобновились гонения на христиан, но и к евреям была применена некоторая строгость.

Он первым заключил мирный договор с Византией, положив конец конфликту. Восточные границы страны время от времени устанавливались в Хорасане, чтобы защищать его от нападений эфталитов. Однако во время его правления главной проблемой была Армения, с которой у него были серьезные религиозные разногласия и военные конфликты. Под влиянием магов и аристократов он считал навязывание зороастрийской религии единственным способом положить конец стремлению Армении к независимости, но встретил сильное сопротивление христиан. Заринкуб пишет о письме, адресованном армянской знати Hazkert Grand Vizier Mihrnerseh, что его нельзя принимать однозначно, так как оно существует только в армянских источниках, подчеркивающих преимущества религии Зрван перед христианством. Тем не менее факты показывают, что Хазкерт, в отличие от терпимости христиан в первые годы своего правления, позже увидел способ устранить стремления и мотивы армян к независимости в Армении в преследованиях, давлении и угнетении христиан. Такая строгость по отношению к Армении привела к кровавому восстанию,

который в 451 г. Это вызвало у Хазкерта серьезные головные боли. Поэтому он был против кровопролитной войны и насилия против армянской аристократии. По словам Зарринкуба, хотя изобретение армянского алфавита могло поднять дух независимости в Армении, корни христианства среди простых людей не были настолько глубокими, чтобы было бы невозможно восстановить зороастризм параллельно со свободной деятельностью народа. церкви.

Хасан Пирния (Мирза Хасан Хан Моширодоле, 1872-1935) известен как исторический отец современной иранской историографии. Он доисламский иранецОн является автором трехтомной истории доисламского периода в Иране, которая была написана по научным стандартам на основе результатов археологических раскопок. Помимо Ирана, Пирня, политический и общественный деятель, получил образование в Европе, а также в российских военных и юридических учебных заведениях. Он был послом Ирана в царской России, впервые был назначен премьер-министром в 1914 году, а затем дважды занимал эту должность. Его письменные работы в основном используются в историографических работах, в частности в упомянутых выше, которые до сих пор считаются одними из ценных работ в этой области. 2009 г. Доисламский период довольно большой (1130 страниц) книги «История Ирана», изданной в Тегеране, представляет собой краткую версию истории Пирнии. Самыми важными событиями в истории царства Хазкерта II (около одной страницы, стр. 200-201) также считаются войны против Гипатов, мирный договор с Византией и события в Армении. Мы читаем об Армении, что христианство здесь постепенно укореняется, а Хазкерт хотел сохранить зороастризм, чтобы он не отделялся от Ирана. Однако в 397 г. Изобретение армянского алфавита Месропом Мастоцем значительно укрепило основы национального самосознания армян, что способствовало их сопротивлению. В ответ на заявление великого визиря Михрннерше, адресованное армянам, отрицающим христианство, армянское духовенство написало прокламацию, отрицающую истинность христианства, отрицающую православие, а затем и восставших. И Хазкерт, только что избавившийся от войн с Гиппагом, поспешил в Армению, и на Аварайрской равнине началась кровопролитная битва. Командующий армянскими войсками Вардан Мамиконян был убит, а армянский лидер и десять других высокопоставленных чиновников были свергнуты. После этого был установлен мир и снова зажжены атруши, потому что христианство не имело глубоких корней в простонародье.

Одним из величайших ученых, изучавших доисламскую историю Ирана, особенно зороастризма, является историк Эбрахим Пурдавуд (1885-1968), который в 1914-24 гг. Он изучал иранистику в Германии, затем проводил исследования в этой области, является автором многих высоко оцененных работ, в том числе «История эмиграции иранских зороастрийцев в Индию», «Интерпретация художественных материалов», «Хурмизнаме», «Хазкерт II». ” и другие. Он ознакомился с рассказами Егише ատմ Газара Парпеци (на немецком языке), перевел письмо на персидском ազ Хазкерта II. Он был опубликован в историческом журнале Ираншахар, где он объяснил гнев магистратов, вовлеченных в религиозные конфликты, главным образом унизительным отношением христиан к зороастрийцам и их святым, а также добротой Хазкерта I и его преемников к христианам.

А филолог-историк д-р. Бахаддин Пазаргад (1896-1969), автор более 80 работ и книг в «Истории 2500-летнего царства Иран» (Тегеран, 1966), еще раз счел значительные столкновения с Арменией во время правления Хазкерта II. . Он писал, что в той войне армянский генерал был убит, 10 высокопоставленных священнослужителей (которых он называл «лидерами») взяты в плен, восстание подавлено.

Парвиз Заре Шахмерси написал в если не антиармянской, то неармянской статье «Иран-Римский мирный договор», размещенной на сайте университета (www.hamandishi.net), что битва произошла на «Аварской» равнине в настоящее время. -дневный город Маку, они даже превзошли войска во главе с Варданом Мамконяном, плюс персидская армия также была вооружена боевыми слонами.

Эмма Бегиджанян

Գոհար Ռշտունու ֆեյսբուքյան էջից: