Խաչվերաց, Ուլնոց, Գինետոն

Պատմաբան Վահե Անթանեսյանը իր բլոգում ներկայացրել է Խաչվերացի պատմությունը, որը յուրօրինակ է, հետաքրքիր:

Խաչվերաց, Ուլնոց, Գինետոն

Տոնն ունի վաղ հեթանոսական արմատներ: Ուլը միակ կենդանին է, որ ուտում և փչացնում է խաղողի վազը, այդ պատճառով էլ, այս տոնին ուլ են մորթել և խորովել թոնիրում: Այստեղից է առաջացել նաև քավության նոխազ արտահայտությունը:

Այս տոնի խորհուրդը կայանում է նրանում, որ խոր աշուն է, բերքահավաք է և տնտեսական տարին ավարտվում է, մարդիկ պահուստ են կուտակում` ձմռանը նախապատրաստվելու համար: Այսինքն` աշնանամուտի տոն էր, որ նշվում էր խրախճանքով, լի ու տոնական սեղաններով: Ուլնոցը նաև գինետոն է եղել և տոնի ժամանակ սեղաններին առատ գինի է դրվել:

Քրիստոնեության ժամանակ խաչ էին սարքում, զարդարում ծաղիկներով, հատկապես` ռեհանով: Տոնին հաջորդում է մեռելոցը, որի խորհուրդը կայանում է նրանում, որ աշնանային բարիքներից ՙմաս էր հանվում՚ հանգուցյալներին: Տոնին նախորդող գիշերը երգ ու պարով, երաժշտության ու խաղերի ուղեկցությամբ ուլերն էին մորթում, կախում թոնիրում` խորովելու: Ուլի տակ նախապես թոնիրի մեջ դնում էին ձավարով լի կաթսան:

Առավոտյան ուլի բուդը տրվում էր քահանային, սա կոչվում էր մեռելափայ: Զոհաբերության յուրահատուկ ծես կար այս տոնին. ուլի մսերը և թոնրում պատրաստած ձավարեղենը լավաշի մեջ փաթաթած` դնում էին գերեզմանաքարերի վրա: Լինելով ՙգերեզմանների՚ օր, սա միաժամանակ տոն էր և ողբի ու սգի օր չի համարվել հայոց մեջ, այլ հիշատակի ու հաղորդակցման: Շատ հաճախ, անգամ հենց գերեզմաններում տոնակատարություն է իրականացվել, որ ուղեկցվում էր խաղ ու ծիծաղով, երգ ու պարով: Սրանով հայ արորդիներն իրենց երկրային կյանքի բարիքներն ու ուրախությունները բաժին են հանել իրենց հանգուցյալներին ու հաղորդակցվել նրանց հետ:

Սբխեչը նաև ուխտագնացությունների տոն էր: Այդ օրը Հայաստանի շատ վայրերում մարդիկ համայնքներով ուխտի էին գնում հեռավոր վայրերում, հիմնականում բարձունքներում և լեռնագագաթներին տեղակայված վանքերն ու մատուռները, այնտեղ են կատարում իրենց ուխտը:

Ընդհանուր առմամբ` հնում տոնի խորհուրդն իր մեջ ամփոփել է աշնան գալուստը, տնտեսական տարվա` մի փուլից մյուսն անցնելը:

Սբխեչը հայոց մեջ ամենատարածված, ամենամասսայական տոներից է, որ պարտադիր նշվում է բոլորի` հատկապես այն անձանց կողմից, ովքեր վերջերս կորուստ էին ունեցել: Այնքան մեծ էր Սբխեչի նշանակությունը, որ անգամ այն ՙկտրում էր՚ մյուս նշվող միջոցառումները` մահացածի տարին, քառասունքը…

Այժմ տոնը Ժողովրդի մեջ տարածված է Սբխեչ կամ Ուլնոց անվամբ, իսկ քրիստոնեական տոնացույցում Խաչվերաց տոնը նշվում է ամեն տարի սեպտեմբերի 14-ին նախորդող կամ հաջորդող կիրակի օրը և այն հայ առաքելական եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից վերջինն է:

Համաձայն ավանդույթի` 610 թվականին սկսված պարսկա – բյուզանդական պատերազմի ժամանակ 614 թվականին պարսիկները Խոսրով Բ արքայից արքայի հրամանատարությամբ գրավում են Երուսաղեմը և գերևարում Հիսուսի խաչափայտը: Բյուզանդական Հերակլ կայսրը 627 թվականին պարսիկներին հաղթելով` խաչը վերադարձնում է Երուսաղեմ և կրկին հանձնում Ս. Հարություն տաճարին: Հերակլ կայսեր այս արշավանքին մասնակցել է նաև հայոց զորքը` իշխան Մժեժ Գնունու հրամանատարությամբ: Բյուզանդական զորքի հետդարձի ճամփան անցնում էր Հայաստանով, և համաձայն ավանդույթի, հայոց Կարին քաղաքում խաչի դրված տեղից վճիտ աղբյուր է բխում և այդ տեղում հետագայում կառուցվում է Խաչավանքի եկեղեցին: Ըստ ավանդության` Երուսաղեմում Հերակլ կայսրը խաչափայտն անձամբ է իր ուսերի վրա տանում է մինչև Գողգոթա և դնում տիրոջ գերեզմանին կառուցված Սուրբ Հարություն տաճարում: Այստեղից էլ տոնի անվանումը` Խաչվերաց, այսինքն` խաչը վեր բարձրացնել:

Քաշիկա

1 կգ յուղոտ միս
1 կգ ձավար
աղ
Կաթսայի մեջ շերտերով դարսել ծեծած ու տաք ջրով թրջած ցորենը և մսի յուղոտ կտորները: Կաթսան ամուր փակել և դնել թոնիրում: Քաշիկան պետք է եփել ողջ գիշեր: Ավանդույթի համաձայն պետք էր տոնական ճաշը եփել առանց խառնելու, որպեսզի տարին անցներ առանց խառնակությունների:

Ուլի խորոված

Հաճարի ձավարը թրջել աղի ջրի մեջ, մաղով քամել, լցնել յուղով պատած կավե ամանի մեջ: Վրան դարձյալ յուղ քսել և ջուր լցնել` մեկ բաժակ ձավարին երկու բաժակ ջուր: Պատրաստել սոխարած: Ձավարով լցված կավե ամանը դնել թոնիրում, նրա վրա կախել ուլը, փակել թոնիրի բերանը: Խորովելուց հետո ուլը կտրատել, դնել ափսեի մեջ, զարդարել մաղանդանոսով: Ձավարը մատուցել առանձին` վրան սոխարած լցնելով: Տոնական սեղաններին ուլի խորովածը մատուցում են ամբողջական:

Մշոշ

2 բ. ոսպ
1/3 բ. ծիրանաչիր
1/3 բ. սալորաչիր
1/3 բ. ընկույզ
2 ճ. գ. յուղ
2 սոխ
կանաչի
աղ
Ոսպը խաշել, ավելացնել մանրացրած չրերն ու սոխարածը, մատուցելիս խառնել մանրացրած կանաչին:

Ղափամա

1 միջին դդում
1 բ. բրինձ
1 բ. չրեր
1 բ. ընկուզեղեն
2 ճ.գ. յուղ
դարչին
բահար աղ
Կտրել դդումի գլուխը,այնպես որ կափարիչ լինի իրեն: Ապա մաքրել դդումի միջուկը: Մանրացնել չրերն ու ընկուզեղենը և տաքացնել յուղի մեջ: Ավելացնել բրինձը, համեմել և լցոնել դդումը,այնքան որ կեսին հասնի: Լցնել ջուրը` ծածկելով բրինձը:

Ծածկել դդումի բերանը իր իսկ կափարիչով և եփել փռի մեջ մարմանդ կրակով, մինչև ջուրը ներծծվի և բրինձն ու դդումը եփված լինին:

Երևանի գաթա

Առանց թթխմորի պատրաստել շերտավոր խմոր, ծածկել սրբիչով և կես ժամով դնել տաք տեղում:

Պատրաստի խմորը բաժանել 500 գր գնդերի: Յուրաքանչյուր գունդ առանձին գրտնակել 2 մմ հաստության շերտերի և վրան յուղ քսել: Այնուհետև խմորի շերտը երկտակել, նորից գրտնակել և յուղ քսել: Կրկնել 4-5 անգամ:

Շերտավոր դրոժային խմորը փաթաթել գլանաձև և բաժանել 200 գր կտորների: Յուրաքանչյուր գունդ գրտնակել և դարձնել կլոր բլիթ, բլիթի կենտրոնում դնել խորիզը, բլիթի ծայրերը միացնել, նորից կլոր ձև տալ և նաշխել:

Գաթան դնել յուղ քսած թիթեղաթերթի վրա, վրան քսել ձվի դեղնուց և ծակծկել պատառաքաղով: Թխել տաք ջեռոցում` 30-35 րոպե:

Խորիզի համար անհրաժեշտ է 800 գր ալյուր, 400 գր շաքարավազ, 400 գր հալած յուղ:

Խմորի համար անհրաժեշտ է 1200 գր ալյուր, 200 գր հալած յուղ, 15 գր դրոժ, 0.4 մլ գոլ ջուր: Խմորը գրտնակելու և շերտավորելու համար անհրաժեշտ է 300 գր հալած յուղ, երեսին քսելու համար` 4 ձվի դեղնուց: