Հայուհիները Երևանի Չէկայի բանտում (Էլեն Բյուզանդ)

Արձակագիր և բանաստեղծ, ՀՅԴ կուսակցության անդամ Էլեն Բյուզանդը (իսկական անուն-ազգանունը՝ Եղիսաբեթ Ստամբոլցյան) ծնվել է Գյումրիում: Սովորել է Թիֆլիսի Հովնանյան-Մարիամյան օրիորդաց վարժարանում: 1916 թ. ընդունվել է Վարշավայի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը:

1918 թ. վերադարձել է Հայաստան և մասնակցել Սարդարապատի ճակատամարտին:

Աշխատել է Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանի գրասենյակում` որպես գործավար: Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո բանտարկվել է: Փետրվարյան ապստամբությունից հետո ազատվել է և ուղարկվել Ղամարլուի ճակատ, որտեղ մնացել է մինչեւ 1921-ի ապրիլը:

Ամուսնացել է ապագա բժիշկ, ուսանող-կամավոր Հովհաննես Քյութուկյանի հետ և ամուսնու հետ գաղթել Պարսկաստան: Ունեցել են երկու որդի: 1929-ին ընտանյոք տեղափոխվել է Ֆրանսիա և 30 տարի ապրել Ալֆորվիլ քաղաքում: Զբաղվել է հասարակական-կուսակցական և գրական գործունեությամբ: Եղել է Ֆրանսիայի Հայ օգնության միության ղեկավար:

Կյանքի վերջին տարիները շատ ծանր էին. կորցրել է ամուսնուն և երկու որդիներին: Հետագայում տեղափոխվել է Լոս Անջելես` քրոջ ու փեսայի մոտ, և ապրել նրանց հետ մինչև կյանքի վերջը (1970 թ.):

Է. Բյուզանդի ստեղծագործություններից են «Նոր կին», «Կարսը և Արշո ախպեր» վիպակները, «ՈՒխտագնացություն դեպի Վենետիկ», «Վահագնի վիպակները», «Պահակը» մանկական պատմվածքները և այլն:

1981թ. Լոս Անջելեսում հրատարակվել է «Զրույց Կարսի մասին» պոեմը, իսկ «Սարի բոբչե» պոեմը նվիրված է հայ ժողովրդի հերոսական որդիներին` ֆիդայիներին:

«Հայուհիները Երևանի Չէկայի բանտում» հուշագրությունը 1965 թ. տպագրվել է սփյուռքահայ մամուլում: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Է. Բյուզանդը ծնունդով գյումրեցի է, լեզվամտածողությունը արևելահայերեն է, ես փոխել եմ ուղղագրությունը և կատարել լեզվա-ոճական փոփոխություններ:

Շատ հուշագրեր՝ գրքերով ու մամուլի էջերում, հրապարակել են Հայաստանի խորհրդայնացման անմիջական անցուդարձը, որը հանգեցրեց 1921 թ. Փետրվարյան ապստամբության:

Այդ շրջանի մեջ կարևոր տեղ են գրավում համատարած ձերբակալությունները՝ Չէկայի և կենտրոնական բանտի եղելություններով: Հուշագրերում թեթևակի նշվում է, որ բանտարկված էին նաև հայ տիկիններ և օրիորդներ: Ովքե՞ր էին այդ հայուհիները, ինչու՞ էին բանտարկված՝ այդ մասին ոչ մի խոսք:

Չենք մեղադրում հուշագիրներին, բանտարկված կանանց թիվը շատ քիչ էր, նրանք առանձնացված էին, որևէ առիթով չէին հանդիպում այրերին, ու շատերը թերևս չգիտեին նրանց ինքնությունը և ինչու բանտարկված լինելը:

Որքան էլ թվով քիչ, որքան էլ «անկարևոր» անձինք, մենք ավելորդ չենք համարում խոսել նրանց մասին, ովքեր իրենց նկարագրով ու կեցվածքով եղան արտահայտիչները այդ շրջանի հայուհու տիպարի:

Որպես շղթայի շաղկապող օղակ, թող ներվի ինձ, եթե մի քիչ ավելի խոսեմ իմ մասին. ոչ թե կարևորություն տալու համար իմ անձին, այլ որպես մեկն այն հայուհիներից, որոնք եղան Չէկայի ու կենտրոնական բանտերում մինչև ապստամբության օրը՝ փետրվարի 18-ը, և անձամբ ճանաչեց բանտարկված հայուհիներին:

Թող ներվի ինձ նաև Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին օրերից ինձ վերաբերող անցքերի նկարագրությամբ սկսելուս համար. իրադարձություններ, որոնք ինձ բանտ հասցրին:

Հայաստանի Հանրապետության շրջանում՝ 1919 թ. նոյեմբերից սկսած, ես պաշտոնավարում էի Խորհրդարանում, որպես գրասենյակի գործավար:

1920 թ. մայիսյան բոլշևիկյան ապստամբության պատճառով դադարել էին Խորհրդարանի ընթացիկ նիստերը, Խորհրդարանի անդամները կոչվել էին այլ պարտականությունների, և գրասենյակը կարևոր անելիք չուներ:

Ամբողջությամբ՝ irates.am