Տպել
Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր երկգագաթ լեռը (5.165մ) հայերը կոչել են Սիս և Մասիս: Մասիսը հայտնի է նաև Արարատ անունով: Հայոց պատմության շատ հարցերի ու հնագույն շատ անունների նման հայոց սրբազան լեռան Մասիս և Արարատ անունները ևս հետաքրքրել են ուսումնասիրողներին և բազմաթիվ հարցերի տեղիք տվել:
Իսկ հարցերը շատ են. ինչո՞ւ սրբազան այս լեռն ունի երկու անուն` Մասիս ու Արարատ, ո՞րն է հնագույնը, ի՞նչ են նշանակում Սիս, Մասիս և Արարատ անունները, ինչո՞ւ և ե՞րբ է սարը կոչվել Արարատ: Անդրադառնանք այս հարցերից յուրաքանչյուրին և փորձենք պարզաբանել դրանք: Սիս և Մասիս անունները լեռան հնագույն անուններն են: Նկատում ենք, որ Հայկական լեռնաշխարհի այլ լեռնագագաթներ ևս կրում են Մասիս անվանը մոտ անուններ: Այսպես. Վանա լճից հյուսիս գտնվող լեռը կոչվում էր Նեխ-Մասիք (Սիփան)1, Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում` Հայկական Միջագետքում գտնվող լեռը հունական2 և հայկական3 հնագույն գրավոր աղբյուրներում կոչվում է Մասիոս կամ Մասիոն (այժմ` Տուր-Աբդին): Ասուրական գրավոր աղբյուրներն այս լեռների համար օգտագործում են Քաշշիարի լեռներ4 անունը: Շումեր-աքադական «Գիլգամեշ» դյուցազնավեպից հայտնի է երկգագաթ Մասու կամ Մաշու անունով լեռը5, որի հետևից ծագում և մայր է մտնում արևը, և որի վրա կանգ է առել Ուտնապիշտիի (Նոյի նախատիպը) տապանը: Մասու-Մաշուն հաճախ նույնացվում է Մասիոս-Մասիոն լեռների հետ:
Սիս և Մասիս անունների ծագման մասին եղել են բազմաթիվ բացատրություններ և տեսակետներ, որոնք շարունակվում են մինչ օրս: Հնագույնը Մ. Խորենացու բացատրությունն է: «Հայոց պատմություն» աշխատության մեջ նա գրում է, որ Մասիս անունը առաջացել է Հայկի թոռնորդի Ամասիայի անունից6 (Հայկ, Արամանյակ, Արամայիս, Ամասիա): Տեսակետներից մեկի համաձայն` Մասիս, Մաշու-Մասու անունները «զույգեր», «զույգ լեռներ», «երկվորյակ լեռներ»7 իմաստներն ունեն: Ըստ տարածված մեկ այլ տեսակետի` «Մասիս» անունը առաջացել է «մաս» բառից, քանի որ լեռը բաղկացած է երկու մասից և այլն: Սակայն լեռան վեհապանծ տեսքն այլ բան է հուշում: Սիսը և Մասիսը իրենց տեսքով (միայնակ, երկգագաթ) այն տպավորությունն են թողնում, որ ասես անմիջականորեն բուսել են Մայր Երկրից, հողից և շատ ամուր կապված են հողին: Այլ դեպքերում բարձր լեռնագագաթները միայնակ չեն և անմիջականորեն կպած չեն մայր հողին: Դրանք լեռնաշղթաների բարձր գագաթներ են:
Մասիս (Սիս, Մա-Սիս) լեռան տեսքը հուշում է, որ Սիս անունը կարելի է կապել «կաթնաբեր մասունք մարց»8 բառի իմաստի հետ: Հնդեվրոպական մի շարք լեզուներում հանդիպում են իմաստով և հնչողությամբ Սիս անվանը մոտ բառեր9: Մա–սիս անվան «Մա»-ն հայոց լեզվում «սերել» իմաստն ունի, այն է` մայր: Հետևաբար կարելի է ասել, որ Մասիսը Մայր Սիս իմաստն ունի: Հայերը Սիս և Մասիս կոչելով Հայկական եռնաշխարհի գրեթե կենտրոնում գտնվող երկգագաթ այս լեռը, այն դիտել են իբրև Մայր Երկիրը, հողը սնուցող մասունքներ, որոնք իրենց բարձր գագաթներով տիեզերական կենսատու հոսք են ստանում և սնուցում անմիջականորեն իրենց կպած Մայր հողն ու երկիրը` Հայաստան աշխարհը: Հայտնի է, որ շումերները Ստորին Միջագետք են իջել Հայկական լեռնաշխարհի հարավային մասերից` տանելով իրենց հետ բնօրրանում ստեղծված մշակութային, այդ թվում` կրոնադիցաբանական շատ արժեքներ: Անշու́շտ, նրանք իմացել են Հայկական լեռնաշխարհում Սիս և Մասիս անուններով երկգագաթ սրբազան լեռան մասին և նոր հայրենիքում խոսելով ջրհեղեղի մասին, տապանի երկգագաթ սարը կոչել են Մասու-Մաշու:
Ի դեպ, գագաթը, որի վրա կանգ է առել Ուտնապիշտիի (Նոյի նախատիպը) տապանը, կոչվում էր Նիսիր, որը հեռավոր նմանություն ունի Մասիս անվան հետ: Մասու-Մաշու երկգագաթ լեռը, որտեղից, ըստ «Գիլգամեշի», ծագում և մայր է մտնում արևը, պատկերված են նաև աքադական կնիքների վրա, ընդ որում լեռները պատկերված են այնպես, ինչպես դրանք երևում են Միջագետքից` Մասիսը ձախ, իսկ Սիսը` աջ կողմում: Հայերը սուրբ, աստվածային լեռ են համարում Մասիսը, որի գագաթին չպետք է դիպչի մահկանացու մարդու ոտքը: Հայոց հավատալիքներում լեռը պահպանում են քաջքերն ու վիշապազունները:
Հիշենք Մ. Խորենացու վկայությունը, երբ հայոց Արտաշես արքան անիծում է որդուն` Արտավազդին, ասելով. Թե դու հեծնես, որսի գնաս Ազատն ի վեր, դեպի Մասիս, Քաջքերը քեզ բռնեն տանեն Ազատն ի վեր, դեպի Մասիս:10 Մասիս լեռը պահպանող այս քաջքերն ու վիշապազունները հիշեցնում են «Գիլգամեշ» դյուցազնավեպի Մասու-Մաշու լեռների դարպասները պահպանող ու միայն աստվածների համար այն բացող մարդակարիճներին: 1255 թ., երբ ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ու. Ռուբրուքը ցանկանում էր բարձրանալ Արարատի գագաթը, մի հայ ծերունի համոզում է նրան չբարձրանալ, ասելով. «ոչ ոք… պետք չէ բարձրանա Մասիսը, նա աշխարհի մայրն է»11:
Հայերի համար Մասիսի ձյունն անգամ սուրբ է համարվել: Երբ 1829 թ. Խ. Աբովյանը գերմանացի գիտնական Ֆ. Պարրոտի հետ բարձրացել է Մասիսի գագաթը, այնտեղից շշով ձյուն է բերել, որը պահել է իբրև սրբազան մասունք: Այսպիսով` միանշանակ կարելի է ասել, որ Հայկական լեռնաշխարհի այլ մասերում գտնվող Նեխ-Մասիք, Մասիոս-Մասիոն, նաև Մասու-Մաշու լեռների անունների համար հիմք է հանդիսացել հայոց սուրբ լեռան Մասիս հնագույն անունը: Սուրբ լեռան համար օգտագործվում է նաև Արարատ անունը, որը Հայաստան երկրին տրվող հնագույն անուններից է:
Արարատ /Արար-ատ/ անունն իր իմաստով ու բացատրությամբ հասնում է արարչագործության ժամանակներ և «արարելու, ստեղծելու տեղ, վայր»12 իմաստն ունի: Արարատ անունը տարածվել է աշխարհում Աստվածաշնչի միջոցով: Ըստ Հին Կտակարանի` Համաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ Նոյի տապանը կանգ է առել Արարատի լեռներին13: Աստվածաշնչի եբրայերեն բնագիրը Հայաստանի համար օգտագործում է Արարատի թագավորություն (Ուրարտու) անունը, իսկ Նոյյան տապանի լեռը կոչվում է Արարատի լեռներ (լեռ):
Ավելի ուշ՝ վաղ միջնադարում Աստվածաշնչի քրիստոնյա մեկնիչները Արարատի երկրում (լեռներում) գտնվող Նոյյան տապանի սարը նույնացրին հայերի կողմից Մասիս կոչվող լեռան հետ և Արարատ–Մասիսը Արարատ անվամբ համարվեց Նոյյան տապանի լեռ: Այսպիսով` Հայկական լեռնաշխարհի գրեթե կենտրոնում գտնվող սրբազան լեռան Մասիս անունը հայերի կողմից լեռանը տրված հնագույն անունն է և Մայր–Սնուցող (Մա-Սիս) իմաստն ունի, իսկ Արարատ անունը տրվել է ավելի ուշ` իբրև Արարատ-ՈՒրարտու երկրի կենտրոնում գտնվող լեռ, որտեղ համաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ հանգրվանել ու փրկվել են Նոյի սերունդները:
Եվ Արարատ-Մասիս լեռան շուրջ ջրհեղեղից հետո սկիզբ դրվեց մարդկային նոր քաղաքակրթության:
Ծանոթագրություններ
- Հայ ժողովրդի պատմություն, 1971, հ. 1, էջ 21
- Ստրաբոն, Աշխարհագրություն, XI, 14/2/
- Ս. Երեմյան, Հայաստանն ըստ Աշխարհացույցի, 1963, էջ 65, 113
- ՀԺՊ քրեստոմատիա, 1982, Ե., 1981, 1981, էջ 15-16, 21
- Հին արևելքի պոեզիա, 1982, էջ 145
- Մ. Խորենացի, Հայոց պատմություն, 1981, էջ 50-51
- Ն. Մարտիրոսյան, ՊատմաԲանասիրական հանդես, 1961, 3-4, էջ 107
- Նոր բառգիրք Հայկազյան լեզվի, էջ 746
- Հ. Աճառյան, ՀԱԲ, 1973, հ. 2, էջ 471-472, В. Даль, Толковый словарь, М., 1956, с. 188
- Մ. Խորենացի, 1981, էջ 233
- Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Ա., Եր., 1932, էջ 18
- Ա. Տերյան, Հայաստանը Արարչագործության ու քաղաքակրթության բնօրրան, Ե. 2002, էջ 18-19
- Ծննդոց, 4, 5
Հոդվածը տպագրվել է Ա. Տերյան, «Հայաստանը և Պատմությունը» գրքում:
Անժելա Տերյան
Լուսանկարը՝ Լուսին Դավթյանի
