Տպել
Պատմաբան Վահե Անթանեսյանը իր միկրոբլոգում ներկայացրել է խաչակիրների պատմությունը, որոնց «ոդիսականի» մասն են կազմել հայոց արքունի իշխանները:
«Խաչակրաց արշավանքները չնայած կարգախոսին՝ բնավ, Ավետյաց երկիրն ազատագրելու նպատակ չէին հետապնդում: Այն արդյունք էր Եվրոպայում առկա սոցիալական, քաղաքական ճգնաժամի:
Բանն այն է, որ Եվրոպայում ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում առկա հողատիրության ձևը ժառանգական իրավունքից զրկում էր իշխող ազնվականի կրտսեր զավակներին: Եվ ազնվականների կրտսեր զավակները, որոնք հայոց աստիճանակարգում հայտնի էին սեպուհ անվամբ, սպառնալիք դարձան եվրոպական միապետների և իշխող հասարակարգի համար: Հարկավոր էր որևէ կերպ ուղղորդել այդ ուժը, և եվրոպական գահակալներն իրենց հայացքը հառեցին Արևելք՝ կազմակերպելով առաջին խաչակրաց արշավանքը, դրան տալով սրբազան պատերազմի բնույթ…
Սրբազան պատերազմն ու Հիսուսի գերեզմանն ազատագրելու կոչերը, խաչակիրների բուն նպատակները կոծկելու համար ձևական պաստառ էին սոսկ… ահավասիկ, Չորրորդ արշավանքը, երբ խաչակիրները գրավեցին… քրիստոնյա Բյուզանդիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը, երկիրը մասնատեցին, քաղաքն ավերեցին ու կողոպուտի ենթարկեցին….
Խաչակրաց արշավանքները դեպի Արևելք տևեցին գրեթե 200 տարի՝ 1095-1291 թվականներին, և մեծ հետք թողեցին Արևելքի ժողովուրդների պատմության վրա:
Միամիտ են այն պատմաբանները, ովքեր խաչակրաց արշավանքներում ազնիվ մղում են տեսնում: Դեպքերի ականատես Մատթեոս Ուռհայեցին նրանց մասին գրում է.
«Զի հանապազ վասն գանձի առնելոյ անիրաւաբար չարչարանօք յաւ էր և յապականոլթիւն դարձոլցին զերկիր, և յամենայն ժամ պարապել կային և այլ ռչինչ առնէին, բայց միայն նստեալ խորհէին, զչարութիւն զհիլա և զամենայն ճանապարհս չարեաց սիրէինփ բարեաց յամենայն երախտեաց մոռացողք»:
Եվ իրավ, Եվրոպայից խաչակիր ասպետների բանակում Արևելք տեղափոխվեց հասարակության տականքը՝ բախտախնդիրներ, թալանչիներ, գողեր, ավազակներ: Նրանց միավորող երկու մղում կար՝ թալանն ու կրոնական մոլուցքը…
Խաչակրաց արշավանքների հետ բնականաբար առնչվեցին նաև հայերը: 1080 թվականին, Ռուբեն Ա Ռուբինյանը (1080-1095) Լեռնային Կիլիկիայում հայկական անկախ իշխանապետություն հաստատեց: Ռուբինյաններն ստիպված էին իրենց դիրքերն ամրապնդելու համար պայքարել թե՜ բյուզանդական կայսրության, թե՜ սելջուկների դեմ:
Այս իմաստով՝ խաչակրաց առաջին արշավանքը շատ բարենպաստ էր հայերի համար: Խաչակիրները հետ մղեցին սելջուկներին Լեռնային Կիլիկիայի հարակից շրջաններից, ինչը հնարավորություն տվեց հայերին՝ գրավել ու հաստատվել Դաշտային Կիլիկիայում:
Սակայն ասել, թե խաչակիրները հայության նկատմամբ բարյացկամ էին տրամադրված՝ սխալ է: Նրանք կարճ ժամանակամիջոցում ոչնչացրեցին Հյուսիսային Միջագետքում և Սիրիայի տարածքում գտնվող հայկական իշխանությունները: Սակայն, խաչակիրներին անհրաժեշտ էր Կիլիկիայի հայոց պետությունը, որ ապահովում էր խաչակիր ասպետների թիկունքն ու ըստ հարկի նյութական, զինական աջակցություն էր ցուցաբերում:
Եվ իրավ, Կիլիկիո իշխողներից Կոստանդին Ա (1095-1100) սերտ համագործակցեց խաչակրաց առաջին արշավանքի հետ և ընդլայնեց իր տիրույթները նաև նրանց միջոցով: Խաչակիրները Կոստանդին Ա շնորհեցին կոմսի և բարոնի կոչում, նաև ՙԼեռների իշխան՚ տիտղոսը:
Շուտով Արևելքում ձևավորվեցին խաչակիրների պետությունները. Առաջինը Եդեսիայում, ուր եվրոպացի ասպետները սպանելով Եդեսիայի իշխանության հայ տիրակալին՝ կոմսություն ստեղծեցին: Ապա հետևեց Անտիոքի դքսության, Երուսաղեմի թագավորության, Տրիպոլիի կոմսության, Կիպրոսի թագավորության կազմավորումը:
Շուտով ձևավորվեցին նաև խաչակիր օրդենները, որ իրենցից ամրակուռ պետություն էին ներկայացնում. մեկ էական տարբերությամբ միայն. Խաչակիրների այս օրդեն-տերությունները սահմաններ չունեին:
Երուսաղեմի թագավորության պաշտպանության նպատակով հիմնվեցին հոգևոր-ասպետական միաբանություններ։ Նրա անդամները միաժամանակ վանականներ էին և ասպետներ։ Խաչակիրները երդվում էին լինել չքավոր, տարածել քրիստոնեություն, չամուսնանալ և պայքարել անհավատների դեմ:
Խաչակիր օրդեններն ուրույն կառուցվածք ունեին. Օրդենի գլուխ կանգնած էր մագիստրոսը կամ Մեծ վարպետը, ում ենթակա էին պրովինցիալ մագիստրոսներն ու պրիորները և մյուս գործակալները՝ մարշալները, կոմանդորներն ու գունդստաբլները, որ խաչակիր զորքերի հրամանատարներն էին։ Վերջիններից կազմված Էր օրդենի
խորհուրդը մեծ մագիստրոսի նախագահությամբ։ Մեծ մագիստրոսների նստավայրը նախ Երուսաղեմն էր, ապա՝ Կիպրոսը:
Խաչակիր օրդենները բացարձակ հեղինակություն էին վայելում աշխարհում: Նրանց էին ենթակա անգամ Կիպրոսի և Երուսաղեմի թագավորները: Իսկ իրենք ընդունում էին միայն Հռոմի պապի հեղինակությունը, ով բոլոր խաչակիրների կողմից գերագույն իշխանություն էր ընկալվում:
Օրդենները կայուն և հզոր ֆինանսական համակարգ էին ստեղծել: Նրանք նաև մեծ տոկոսադրույքով գումարներ էին հատկացնում Արևելքի և Եվրոպայի իշխողներին:
Խաչակիրների տնտեսական հզորությունը կապված էր նվաճումների, ավարի, թալանի միջոցով ձեռք բերած հսկայական կարողության վրա։ Արևելքում միայն Տաճարականների օրդենն ուներ 1000 գյուղ մարգագետիններով, այգիներով, ձկնորսարաններով, շուկաներով և խանութներով։ Բացի այդ, նրանք իշխում էին բազմաթիվ ամրոցների և բերդերի վրա, Երուսաղեմի, Տրիպոլիի, Անտիոքի, Կիպրոսի և Կիլիկիո քաղաքներում ունեին իրենց գործատներն ու զորանոցները։
Առաջինը կազմավորվեց Տաճարականների օրդենը, որ ինը ասպետներ հիմնեցին Երուսաղեմում 1119 թվականին՝ իրենց առաջնորդ ընտրելով Գուգո դե Պայենին: Նրանք երդվեցին աղքատ ու ժուժկալ ապրել: Տաճարականների կնիքի վրա, որպես աղքատության նշան, պատկերված էին երեք ասպետներ՝ նստած մեկ ձիու վրա: Տաճարականներն իրականում աշխարհի ամենահարուստ օրդենը դարձան:
Տաճարականների ուխտի կոչն էր. ՙԿեցցե Աստված, սրբազան սեր՚: Ուխտի առաջին մեծ մագիստրոսը հենց Գուգո դե Պայեն Շամպանացին էր: Ի դեպ, Պայեն նշանակում է հեթանոս: Ուխտի լրիվ անունն էր` Աղքատ զինվորը Քրիստոսի և Սողոմոնի տաճարի:
Սկզբնական շրջանում միաբանության հիմնական գործառույթն էր ուխտագնացների պաշտպանությունը: Երուսաղեմի թագավոր Բոլդուին Բ ասպետներին տրամադրեց Երուսաղեմի տաճարի հարավ-արևելյան մասում Ալ Ակսա մզկիթը, որը լինելու էր միաբանության կենտրոնը: Այդ ժամանակվանից միաբանությունը կոչվեց Տաճարի միաբանություն, իսկ ասպետներին անվանում էին տաճարականներ (տամպլիերներ):
1139 թվականին Ինոկենտիոս Բ պապի հրամանով տաճարականները մեծ արտոնություն ստացան՝ առանց հարկ վճարելու անցնել ցանկացած սահմանով: Պապը նաև կարգադրեց բոլոր կաթոլիկներին՝ հաշվետու և ենթակա լինել տաճարականներին:
Տաճարականները չէին ենթարկվում ոչ մի իշխանության, բացի իրենց մագիստրոսից` անառարկելի հնազանդությամբ:
Տաճարականը կարող էր հոժարակամ դառնալ Ուխտի անդամ, սակայն կամավոր հեռանալ չէր կարող: Ուխտի տասնյակ հազարավոր անդամներ ցրված լինելով աշխարհով մեկ` միմյանց հետ կապված էին գաղտնիության, հնազանդության, կարգապահության երդումով: Նրանց իրավունքները հավասար էին և հայ պատմիչները խոսելով խաչակիրների մասին, նրանց դիմում են որպես Եղբայրներ կամ Քրիստոսի զինվորներ:
Տաճարականների իրական նպատակը Սողոմոնի տաճարի գանձերը գտնելն ու համաշխարհային տիրապետության հասնելն էր: Տաճարականների Կանոնագրքի հեղինակը վանական Բեռնարն է:
Նրանք մեկ տարվա ընթացքում կառուցին 69 աբբայություն և հավաքեցին հսկայական բանակ:
Տաճարականները ասսասիների նման հագնում էին ճերմակ երկար զգեստ` մեջքին կարմիր խաչ:
Կարճ ժամանակում տաճարականներն ահռելի կարողություն դիզեցին: Արշավանքների ժամանակ երբ գերվեց Ֆրանսիայի Լյուդովիկոս Իններորդ Սուրբ արքան, մահմեդականները նրա համար որպես փրկագին պահանջեցին ահռելի գումար` 25.000 լիվր ոսկով: Եվրոպայի ոչ մի երկիր չկարողացավ տալ այդ գումարը. միայն տաճարականներն առանց սակարկելու անմիջապես վճարեցին ու ազատեցին արքային:
Նրանց համար չկար սրբություն: Տաճարականներն անգամ գումարով մահմեդականների համար պատերազմներում ապահովում էին հաղթանակ, հողեր ու քաղաքներ, ամրոցներ էին ծախում` իրենց օրդենի փողը և շահը գերադասելով կրոնականից, համաքրիստոնեական արժեքներից: Շնորհիվ հզոր ֆինանսական կայսրություն՝ կարճ ժամանակում տաճարականները դարձան աշխարհի ամենաազդեցիկ կազմակերպությունը:
Տաճարականները կատարելագործեցին բանկային փոխանցումների համակարգը, որ միջնադարում կիրառում էին հայ վաճառականները: Երբ գրված մուրհակով աշխարհի ցանկացած անկյունում վաճառականը կարող էր անհրաժեշտ գումարն ստանալ տաճարականների կառույցներից:
Տաճարականների ուխտը ապազգային, բայց տնտեսական և հոգևոր-քաղաքական առումներով կուռ կառույց էր: «Երդվիր և երդմնազանց եղիր, բայց մի բացիր Գաղտնիքը». ահա նրանց սկզբունքը:
1306 թվականին նրանք Փարիզում փրկեցին Ֆիլիպ Գեղեցիկին ու գահ բարձրացրին: Ֆիլիպը երախտամոռ գտնվեց և ցանկացավ թալանել Ուխտը: Նա Կլեմենտ պապի հետ դաշինք կապեց ու մեկ օրվա մեջ ողջ Ֆրանսիայում ձերբակալեց բոլոր հայտնի տաճարականներին: Մեծ Մագիստրոս Ժակ դե Մալեն այրվեց խարույկին: Վերջին պահին նա սպառնալից ասաց արքային ու Պապին, թե մեկ տարի անց կկանչի նրանց ահեղ դատաստանի: Եվ իրավ, ուղիղ մեկ տարի անց նույն օրը Պապն ու արքան մահացան խորհրդավոր պայմաններում…
Բայց Տաճարականների ուխտն ամենայնիվ, թուլացավ:
1737 թվականին նրանք վերափոխված անվամբ` որպես ՙԱզատ որմնադիրների կազմակերպություն՚ դարձյալ հռչակեցին իրենց գոյության մասին:
Ինչո՞ւ որմնադիր, որովհետև մասսոնները կարծում էին, թե իրենք Սողոմոնի տաճարի հոգևոր վերակառուցողներն են:
Սուրբ Հովհաննեսյան, Հիվանդախնամ կամ Հյուրընկալների օրդենը կազմակերպվեց Երուսաղեմում, 1170 թվականին:
Հյուրընկալների օրդենի հետ սերտ հարաբերություններ ունեին Կիլիկիո հայ իշխողները: Դեռևս Թորոս Բ իշխանը Հյուրընկալների օրդենին որպես կացարան հանձնեց Սիրիային սահմանակից ծովափնյա Սարատա ամրոցը:
1210 թվականին Սելևկիա քաղաքն իր շրջապատով Հյուրընկալներին նվիրեց Լևոն Բ արքան:
Հիվանդախնամների (Երուսաղեմի Սուրբ Հովհաննեսի հիվանդախնամներ) հոգևոր-ասպետական միաբանությունը գործում է մինչ օրս:
Դեռևս 1080 թվականին Երուսաղեմում ուխտագնացների համար հիվանդանոց էր բացվել: Երուսաղեմը գրավելուց հետո այնտեղ հիմնվեց միաբանությունը: Սկզբնական շրջանում միաբանությունը զբաղվում էր միայն հիվանդախնամությամբ, սակայն շուտով նաև զինված միավորներ է ձևավորում, որ շատ արագ զգալի ուժ դարձավ:
Հիվանդախնամ ասպետները կրում էին սև թիկնոց՝ սպիտակ խաչով:
Միաբանությունը ոչ ոքի ենթակա չէր, բացի Պապից, տասանորդ չէր վճարում և իրավունք ուներ տնօրինելու սեփական հոգևոր կառույցները: Երուսաղեմի թագավորության ժամանակահատվածում միաբանությանն էր պատկանում 7 խոշոր ամրոցներ և 140 այլ բնակավայրեր: Իրենց հզորության երկու հիմնական հենակետերն էին Երուսաղեմում Կրակ դե Շեվալյե ամրոցը, իսկ Անտիոքում Մարգատ ամրոցը:
Հետագայում, երբ մահմեդականները գրավեցին Երուսաղեմը, Հիվանդախնամների միաբանությունը տեղափոխվեց Հռոդոս, դառնալով դրա տիրակալը, ապա տեղափոխվեց Մալթա, որն այդ ժամանակ իսպանական գերակայության տակ էր: Երբ Նապոլեոն Բոնապարտը 1798 թվականին գրավեց Մալթան, ռուսաց կայսր Պավել Ա, ով միաբանության անդամ էր, նրանց ապաստան տվեց Սանկտ Պետերբուրգում: 1834 թ. միաբանությունը հիմնավորվեց Հռոմում: Հիվանդախնամների միաբանության կենտրոնն այժմ դարձյալ Մալթա կղզին է:
1188 թվականին հերցոգ Ֆրիդրիխ Շվաբացու կողմից ստեղծվեց գերմանական ծագմամբ Տևտոնական օրդենը: Օրդենի ասպետները սպիտակ թիկնոց էին կրում, վրան՝ սև խաչ:
Սկզբնական շրջանում միաբանությունը ենթակա էր տեղական եպիսկոպոսին և հիվանդախնամների միաբանության մի մասն էր հանդիսանում: 1191 թվականի պապական բուլլայում միաբանությունը հիշատակվում է որպես «Երուսաղեմի Սուրբ Մարիի եկեղեցու տևտոնական եղբայրություն»: 1196 թվականին միաբանությունը դարձավ հոգևոր-ասպետական, որի խնդիրներն էր գերմանացի ասպետների պաշտպանությունը, հիվանդների բուժումը, կաթոլիկ եկեղեցու թշնամիների դեմ պայքարը:
1220 թվականին Տևտոնական միաբանությունը տեղակայվեց Էշենբախ քաղաքում, հետագայում տիրելով ողջ Նյուրնբերգին:
Տևտոնական օրդենը գործունեություն է ծավալել հիմնականում Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում, սակայն նրանք էլ որոշ գործունեություն ունեին Արևելքում և առնչվել են հայության, մասնավորապես՝ Կիլիկիայի թագավորության հետ:
Ձախողվելով Արևելքում՝ Տևտոնականներն իրենց գործունեությունը ծավալեցին հենց Արևելյան Եվրոպայում՝ ձգտելով ընդարձակել իրենց ազդեցությունը հատկապես ռուսական հողերի հաշվին: Սակայն 1242 թվականին Յարոսլավի Մեծ իշխան Ալեքսանդր Յարոսլավիչը Չուդ լճի մոտ ջախջախեց Տևտոնականներին, որոնք հետ քաշվեցին Եվրոպա:
13-16-րդ դարերում Տևտոնական օրդենը զենքի ուժով քրիստոնեացրեց Բալթյան ավազանի հնադավան ցեղերին և հնադավան պրուսացիներին:
Տևտոնականների օրդենն այսօր էլ գործում է բարեգործական ընկերության շղարշի տակ…
Իսկ Արևելքում, չդիմանալով Հյուրընկալների և Տաճարականների մրցակցությանը, Տևտոնական օրդենը վասալական կախման մեջ մտավ Կիլիկիայի հայոց թագավորությունից, և հայոց արքաները նրանց որոշ շնորհների արժանացրին: Հայոց Լևոն Բ և Հեթում Ա արքաները տևտոնականներին շնորհեցին Ամուտ և Հարոնիա ամրոցները: Տևտոնականների մի զինավառ խումբ հայոց արքաների համար նաև թիկնազորի ծառայություն էր մատուցում:
Առհասարակ, օրդենների և Կիլիկյան թագավորության միջև հարաբերությունները բարդ ու ոչ միանշանակ էին:
Սովորաբար հայոց թագավորի ու օրդենների միջև վեճերը հարթում էր Հռոմի պապը: Բայց Կիլիկիայի հայ թագավորները միշտ չէ որ ենթարկվում էին Պապի կարգադրություններին և հաճախ իրենք էին պատժում ուխտադուրժ ու անհնազանդ վասալ օրդեններին, գրկելով նրանց վասալական ծառայության դիմաց ստացած կալվածքներից ։
12-րդ դարում Հաստիջ ամրոցի պատճառով Կիլիկիո իշխանապետ Թորոս Բ բախվեց Տաճարականների օրդենի հետ: Հայոց իշխանը զինվորական ծառայության դիմաց ամրոցը տվել էր վերջիններիս: Սակայն նրանք չկատարեցին իրենց պարտականությունները: Երբ բյուզանդացիները գրավեցին Հաստիջը, Թորոսը վերագրավեց այն և չվերադարձրեց տաճարականներին: Տաճարականներն ըմբոստացան: Պատերազմ ծագեց, որն ավարտվեց հայոց իշխանի հաղթանակով:
Քաղաքական այլ կուրս ընտրեց Մլեհ իշխանը, ով դաշնակցելով մահմեդական իշխանությունների հետ՝ մի շարք հաղթանակներ տարավ խաչակիր օրդենների նկատմամբ՝ զրկելով նրանց տիրույթներից: Սակայն դա հարուցեց հայ հոգևորականության զայրույթը, ինչի արդյունքում Մլեհը դավադրաբար սպանվեց:
Մլեհի հաջորդը՝ Ռուբեն Բ, պատերազմեց Անտիոքի դքսության դեմ, որին աջակցում էին տաճարականները: Հայոց իշխանը պարտվեց և գերվեց, սակայն նրա եղբայրը և հաջորդը՝ Լևոն Բ, շտկեց իրավիճակը:
Լևոն արքան նախ Անտիոքի դքսին զսպելուց հետո սերտացրեց համագործակցությունը խաչակիրների հետ, ձգտելով նրանցից արքայական թագ ստանալ: Եվ իրավ, 1198 թվականի հունվարի 6-ին Տարսոնում Լևոն Բ լատինական ծեսով օծվեց հայոց թագավոր: Սակայն հետագայում Լևոնի և խաչակիրների հարաբերությունները վատացան:
1199 թ. Հայոց արքա Լևոն Բ կռվում էր Տրիպոլիի կոմսի դեմ՝ Անտիոքի ժառանգության շուրջ։ Կիլիկիայի թագավորի վասալ Տաճարական օրդենն անցավ Տրիպոլիի դուքսի կողմը, ինչի հետևանքով Լևոն Բ գրավում է նրան ենթակա Գաստոն ամրոցը և չի վերադարձնում նույնիսկ Ինոկենտիոս 9-րդ պապի կարգադրությունից հետո: Պապը հայոց արքային բանադրանքի ենթարկեց:
1220-ական թվականներին նույն բախտին են արժանանում նաև Կիլիկիայի Սելևկե նահանգում Հյուրընկալների ունեցած տիրույթները, որոնք Լևոն Բ շնորհել էր խաչակիրներին զինվորական ծառայության դիմաց: Լևոն Բ Հյուրընկալներին շնորհի էր արժանացրել, քանզի նրանք հակառակ Պապի կամքի, ռազմական օգնություն էին ցուցաբերել հայոց արքային՝ ընդդեմ Տրիպոլիի իշխանի։ Լևոն արքան Հյուրընկալներին էր նվիրել նաև Մալլոս նավահանգստի մոտ գտնվող բազմաթիվ գյուղեր, ինչպես նաև՝ Կանամելլայի նավահանգիստը՝ երկու տարի օգտագործման իրավունքով: Փոխարենը խաչակիրները տարեկան 400 զինվոր էին տրամադրում հայոց բանակին: Հետագայում հայոց արքան Հյուրընկալներին վաճառեց ևս մեկ ամրոց և նավահանգիստ:
Լևոն Բ մահից հետո խաչակիր օրդենները՝ Հյուրընկալներն ու Տաճարականները, Կիլիկիայում փորձեցին խառնվել գահակալական պայքարին. Կոստանդին Գունդստաբլը ցանկանում էր արքայադուստր Զաբելին ամուսնացնել իր որդի Հեթումի հետ: Զաբելը, որ դեմ էր ամուսնությանը, ապաստանեց հյուրընկալների մոտ: Վերջիններս չէին ցանկանում նրան հայոց արքունիք վերադարձնել, կամենալով նրան ամուսնացնել որևէ խաչակիր ասպետի հետ և սույնով գրավել հայոց գահը, բայց հայոց թագավորահայր Կոստանդին Գունդստաբլը արագ չափավորեց նրանց ախորժակը:
Մինչ այդ, երբ Զաբելին ամուսնացրին Անտիոքի գահաժառանգ Ֆիլիպի հետ, վերջինս աջակից ունենալով խաչակիրներին, ձգտեց լատինացնել հայոց արքունիքը. Հայ իշխաններին հետին պլան մղելով՝ Ֆիլիպ արքան խաչակիրների էր նշանակում կարևորագույն պաշտոններում: Ի վերջո՝ հայ ավագանին ապստամբեց, Ֆիլիպին կալանավորեց և բանտ նետեց, ուր մահացավ վերջինս:
Լևոնի փեսան և հաջորդը՝ Հեթում Ա (1226-1270), տաճարականներին նոր արտոնություններ շնորհեց: Բացի կալվածքներից, նրանց իրավունք տվեց երկրի տարածքում ազատ շրջագայել, առևտուր անել, գործատներ հիմնել, շնորհեց նաև հարկային արտոնություններ:
Բայց խաչակիրները միշտ չէ, որ կատարում էին իրենց զինվորական պարտավորությունները:
1317 թվականին Օշին արքան դարձյալ պատժեց Հյուրընկալներն, նրանցից խլեց կալվածքները՝ զինապարտության մասին պայմանավորվածությունը խախտելու համար: Մինչ այդ՝ Լևոն Դ նույնպես տաճարականներից մի քանի ամրոցներ էր խլել ու վտարել տիրույթներից:
Ամեն դեպքում, խաչակիրների ներկայությունը Կիլիկիայում եթե սկզբնական շրջանում դրական ազդեցություն ունեցավ, հայ և եվրոպացի իշխողների շահերը համընկնում էին, համագործակցում էին, ապա Երուսաղեմի նվաճումից հետո խաչակիրները կտրուկ փոխեցին իրենց դիրքը հայոց թագավորության նկատմամբ և ի վերջո՝ նպաստեցին Կիլիկիայի հայկական թագավորության քայքայմանն ու կործանմանը:
Սակայն շուտով մահմեդականները մեկը մյուսի հետևից Արևելքում ոչնչացրին խաչակիր պետությունները և տարածաշրջանում միակ քրիստոնյա երկիրը մնաց Կիլիկյան թագավորությունը: Եվրոպական միապետներն ու Հռոմի Պապը փորձեցին Կիլիկիան ներառել իրենց քաղաքական և տնտեսական ազդեցության ոլորտը:
Խաչակիրների ազդեցությունը երկրում գնալով մեծանում էր: Անգամ 1307 և 1309 թվականներին Սիսում և Ադանայում Օշին արքան ժողով հրավիրեց և հայոց երկիրը պաշտոնապես կաթոլիկություն ընդունեց: Սա ավելի սրեց հակասությունները երկրում:
Կիլիկիայի թագավորության հոգևարքը շարունակվում էր: Շուտով Կիլիկիո գահին հաստատվեցին հենց լատինական ծագմամբ Լուսինյանները: Նրանց ներկայացուցիչ Լևոն Զ Լուսինյանն (1373-1375) էլ եղավ Կիլիկիայի հայոց թագավորության վերջին գահակալը. 1375 թվականին մամլուքները գրավեցին Սիս մայրքաքաղաքն ու վերջ տվեցին հայոց թագավորությանը»:
