Տպել
Պատմաբան Վահե Անթանեսյանը իր միկրոբլոգում ներկայացրել է հայոց բնապաշտական ժամանակների աստվածներ՝ Վանատուրի և Նանեի հետ կապված պատմություններն ու ավանդույթները:
Աշխարհի ժողովուրդներից միայն հայերս դիցարանում ունենք հյուրընկալության և ընտանեկան օջախի պահապան աստվածություններ: Եվ բնականաբար, հայը՝ նմանվելով երկրպագած զորություններին, միշտ աչքի է ընկել իր հյուրընկալությամբ, ընտանիքի նկատմամբ մեծ նվիրումով:
Վանատուրի և Նանեի պաշտամունքը տարածված էր հայոց մեջ: Այսօր էլ, հազարամյակների խորքից մեզ են ավանդվել շատ սովորույթներ, որ գալիս են հենց Վանատուրի և Նանեի պաշտամունքից: Մասնավորապես, հայոց օջախներում տոնական սեղաններին միշտ մեկ սպասք ավել է դրվում՝ անակնկալ հյուրերի համար: Դա տուրք է Վանատուր աստծուն, և հայերս շատ ենք օգտագործում «Հյուրն աստծունն է» արտահայտությունը:
Նաև՝ ի պատիվ Նանե դիցուհու՝ այսօր էլ ընտանիքի մեծ մորը Նանի կամ Նան ենք կոչում…
Վանատուրի պաշտամունքի հետ է կապված հայոց կենսաձևը, հայոց կեցվածքը: Հայերս, փառաբանելով որևէ մեկին՝ ասում ենք. «Հյուրընկալ մարդ է, հյուրասեր է»… երբ փորձում ենք պախարակել՝ «Հացը ծնկան ծայրին է», «Անաղուհաց մարդ է» և այլն… այսինքն՝ որքան հյուրընկալությունն առաքինության ընկալում է, անհյուրընկալությունը հայի համար պատվազրկության չափանիշ է…
Վանատուր աստվածը շատ հաճախ հանդես է գալիս մեկ այլ աստծու՝ Ամանորի հետ: Առհասարակ, Վանատուրի պաշտամունքին էին նվիրված Նավասարդի տոնակատարությունը, Նավասարդյան խաղերը…
Հռոմեացի պատմիչ Ամմիանոս Մարկելինոսը, գրելով հայոց Պապ Արշակունի արքայի նենգ ու դավաճանական սպանության մասին, նշում է, որ հայոց երիտասարդ ու քաջ արքայի արյունը հեղվեց «Հյուրընկալության աստծու սեղանի վրա»… Պետք է ենթադրել՝ Պապի սպանությունը տեղի է ունեցել Նավասարդյան տոների ժամանակ:
Վանատուր աստծուն նվիրված տաճարները Մեծ Հայքում ամենուր էին, իսկ գլխավոր տաճարը գտնվում էր Բագրևանդ գավառում՝ Նպատ լեռան լանջին, ուր անց են կացվել Նավասարդյան տոնակատարություններն ու հայոց Աշխարհաժողովը: Բագրևանդ գավառի Բագարանի տաճարում էլ գտնվում էր Վանատուրի պաշտամունքի գլխավոր սրբավայրը: Վանատուրի տաճարներում նաև հյուրատներ, ճամփորդների համար կացարաններ են գործել: Եվ Վանատուր աստծուն նվիրաբերված, զոհաբերված ուտեստներից տաճարի քրմերը բաժին են հանել նաև հյուրերին, ճամփորդներին:
Նավասարդը հայոց ամենանվիրական, ամենասիրելի տոնն էր: Այն պետական նոր տարին էր, որ խորհրդանշում էր Հայկ նահապետի հաղթանակը Բելի նկատմամբ: Հետագայում, երբ Նավասարդը դարձավ համազգային տոնախմբություն, նվիրվեց Ամանոր և Վանատուր աստվածներին: Նավասարդի օրերին Բագրևանդում հավաքվում էր հայոց Աշխարհաժողովը: Դա ներկայացուցչական մարմին էր, ուր արքայից մինչ շինական հավաքվում էին հավասար իրավունքներով և քննարկում երկրի կարևորագույն խնդիրները: Ապա սկսվում էր տոնախմբությունը: Վահագնական մարզախաղեր էին կազմակերպվում. Հայոց պատանիներն ու երիտասարդները մրցում էին մարզախաղերով, ռազմախաղերով: Դա օլիմպիական խաղերի նախատիպն էր:
Նավասարդի տոնակատարությունը հայերը նշել են վաղնջական ժամանակներից՝ հազարամյակներ ի վեր: Ահավասիկ, պատմությանը հայտնի է, որ հայոց Մենուա արքան մթա 9-րդ դարում իր Արծիվ անունով ձիով թռել է շուրջ 12 մետր: Հայոց հզոր տիրակալը բնավ պարապ չէր, ոչ էլ՝ քմահաճույք էր ձիով թռչելը: Արձանագրված փաստը իհարկե, Նավասարդյան խաղերին է վերաբերվում:
Նավասարդին հայոց նազանի աղջիկներն իրենց հմայքն էին ցուցադրում պարերով, գեղեցիկ ներկայացումներով: Ապա առատ սեղանների շուրջ արքա թե շինական՝ միասնաբար խնջույքի էին նստում՝ փառաբանելով հայոց աստվածներին, մասնավորապես՝ տոնի գլխավոր խորհուրդը կազմող Վանատուրին, Ամանորին և Հայկ նահապետին:
Նավասարդի մասին գողտրիկ ու փոքրիկ բանաստեղծություն է ավանդել 11-րդ դարի հայ իշխան, գիտնական Գրիգոր մագիստրոս Պահլավունին.
-Ո՞վ կտա ինձ ծխանի ծուխը,
Եվ առավոտը նավասարդյան,
Եղնիկների վազելը և եղջերուների վարգելը,
Մենք փող էինք փչում և թմբուկ զարկում,
Ինչպես օրենքն էր թագավորների…
Նավասարդի նշանակությունը եկեղեցին աղճատեց, խեղաթյուրեց և այժմ այն ներկայացնում է որպես Նոյյան տապանի՝ Արարատի գլխին կանգ առնելու օր…
Ըստ երևույթին՝ մինչ 301 թվականը, Վանատուր աստծուն նվիրված տաճար է եղել նաև Մշո Սբ. Կարապետ եկեղեցու տեղը, քանզի քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց հետո, Վանատուրի հեթանոսական տոնը խափանելու համար, Գրիգոր Լուսավորիչն այն փոխեց հենց Սբ. Կարապետի և Աթենոգինեա հիշատակի տոնով։
Վանատուրը հայոց տոնածիսական համակարգի հովանավոր դիցն էր: Պատահական չէ, որ հին հայերենում չենք ունեցել ճաշարան, ռեստորան բառին համարժեք բառ: Դրան փոխարինել է Տաճար բառը: Եվ բնական է, հայոց տոնածիսական համակարգը ձևավորվել է հենց Վանատուրի պաշտամունքի շուրջ: Պատահական չէ, որ հայոց արքաներն անգամ, սեղան են նստել գլխաբաց՝ Տաճարում հանելով իրենց թագը, հանդերձանքում պահելով միայն սուրը: Պարսից արքաները հակառակը, սեղանի շուրջ նստել են թագով…
Այստեղից է գալիս նաև հայերի մոտ հացի պաշտամունքը, հացի սրբացումը… Հայոց մեջ տարածված սովորություն կա անգամ մեր օրերում, երբ հացթուխը փռից հանած առաջին հացը պարտադիր կա՛մ նվիրում է անցորդներին, կամ՝ բաժանում դրկիցներին: Դա ևս տուրք է՝ մատուցած Վանատուր աստծուն:
Վանատուրի պաշտամունքին առնչվում է նաև Նանեի պաշտամունքը: Չէ՞ որ հյուրընկալությունը, հյուրասիրությունը հայոց օջախների հարգը բարձրացնող երևույթներ են: Տարածված ասացվածք է՝ Օջախիդ դուռը միշտ բաց լինի…
Այս առումով՝ Վանատուրն ու Նանեն, հանց եղբայր ու քույր, հայոց կեցվածքի, վարք ու բարքի պահապաններն են:
Նանեն ընտանեկան օջախի պահապան աստվածուհի լինելուց զատ, իմաստության, ողջախոհության աստվածուհին է: Նանեն նաև արհեստների հովանավոր դիցուհին է: Նրա կերպարը հայության մեջ, հայի կենցաղում այսօր էլ մարմնավորում է ընտանիքի մեծ մայրը՝ տատը, ով իր ողջամտությամբ, իմաստությամբ, բարի խորհուրդներով միշտ ուղեկիցն է երիտասարդների: Հայերիս մեջ տարածված է նաև՝ ,,Տատն ու պապը օջախի կողբեքը (պահապանն) են,, ասացվածքը… ահա Նանե դիցուհուն տիպիկ բնութագրող ասույթ, որ մեզ է ավանդվել հազարամյակների խորքից:
Նանեի պաշտամունքի գլխավոր տաճարը Մեծ Հայքի Եկեղյաց գավառի (նախկինում կոչվել է Անահտական) Թիլ ավանում է գտնվել: 301 թվականին Գրիգոր Լուսավորչի հրոսակներն ավերեցին ու գետնին հավասարեցրին այն: Տասնյակ տարիներ անց այնտեղ կառուցեցին Գրիգոր դամբարանը…
Հավանաբար, հայոց Մանանաղի գավառն էլ հանդիսացել է Նանեի պաշտամունքի գլխավոր կենտրոններից մեկը և գավառի անվան ստուգաբանությունը ըստ երևույթին կապված է Նանե անվան հետ:
Մեծ Հայքի Դերջան գավառը և Դերջան քաղաքը հայտնի էին նաև Մամախաթուն՝ (Մեծ տիկին, Մայր տիկին) անուններով: Հավանաբար, Դերջանն էլ եղել է Նանեի պաշտամունքի կարևորագույն հանգույցներից մեկը:
Անհիմն է Նանե աստվածուհուն ռազմի դիցուհի անվանելը: Նախ, հայերս ունենք ռազմաստված՝ հանձինս Վահագնի, ապաև՝ հայոց արժեհամակարգից դուրս է համատեղել կնոջ և ռազմիկի էությունները:
Նման տեսակետի հեղինակները Նանեին համեմատում են հունական Աթենասի հետ, որից էլ՝ այդ սխալ տեսակետն առաջ քաշում: Սակայն հելլենական Աթենասն իր անբարոյական կեցվածքով շատ հեռու է հայոց դիցուհուց, ով ողջախոհության մարմնացում է:
Ի դեպ, Նանեի պաշտամունքը Հայաստանից տարածվել է նաև ողջ Արևելքում, հատկապես՝ պարսիկների, վրացիների, աքքադացիների, շումերների մոտ: Ճիշտ է, այս ժողովուրդների դիցարանում Նանեն բացարձակ արժեք չէ և հանդես է գալիս այլ դերակատարությամբ և գործառույթներով:
Նանե աստվածուհու կերպարն արտացոլված է նաև ազգային էպոսում՝ հանձինս պառավ Նանեի:
Ի դեպ, ինչպես Մայր Անահիտը, Նանեն նույնպես կարող էր հանդիսանալ հայոց քաղաքների, մայրաքաղաքների հովանավոր դիցուհին: Այսօր դժվար է պարզաբանել, թե Անի անձնանունը հայոց նվիրական այդ դիցուհիներից՝ Անահիտից թե՞ Նանեից է առաջացել…
Ինչևէ… Նանեն՝ Մեծ մայրը, Նանը…. Հայոց սրբազան օջախների պահապան տիրուհին, հայոց մեջ միշտ սիրելի, միշտ պաշտելի է…
