Տպել
Ներկայացնում ենք պատմաբան Վահե Անթանեսյանի ուշագրավ գրառումը:
Հովհաննես Օձնեցին պատմության մեջ փառաորեց իր անունը որպես հայ եկեղեցու սուրբ, որպես իմաստասեր, հմուտ ու ճկուն դիվանագետ, վարչարար և իրավագետ: Արդյո՞ք միշտ է անաչառ պատմությունը…
Հովհաննես Օձնեցի կաթողիկոսը մեծ դերակատարություն է ունեցել հայության պատմության մեջ: Նրա ծննդյան հստակ թվականն անհայտ է: Ծնվել է 7-րդ դարի երկրորդ կեսին՝ Լոռու Օձուն գյուղում (պատմական Հայաստանի Գուգարաց աշխարհի Տաշիր գավառ):
Ցավոք, անհայտ է, թե Օձնեցին սերում էր ազնվական, թե՞ շինական գերդաստանից: Ամեն դեպքում, փոքրուց վանական է դարձել ու պատանի տարիքից Արագածոտն գավառում աստվածաբանություն է ուսանել անվանի քերական, իմաստասեր Թեոդորոս Քռթենավորի մոտ: Նրա մոտ ուսումն ավարտելով՝ հաստատվել է Սյունաց աշխարհում՝ այնտեղ զարգացնելով իր գիտելիքները աստվածաբանությունից, քերականությունից, իմաստասիրությունից:
717 թվականին՝ Եղիա Ա Արճիշեցի կաթողիկոսի մահից հետո, հայ առաքելական եկեղեցու առաջնորդ ընտրվեց Հովհաննես Օձնեցին:
Նրա կաթողիկոսական գահակալման տարիները ծանր ու երերուն էին: Հենց շնորհիվ հայոց եկեղեցու վարած անհեթեթ քաղաքականության՝ Հայոց երկրում տնօրինություն էին անում արաբները: Թեոդորոս Ռշտունու և արաբական խալիֆայության միջև 652 թվականին կնքված հայանպաստ պայմանագիրը չէր գործում: Հայ եկեղեցին չընդունեց Սատանայի հետ կնքած՚ այդ պայմանագիրն ու հայության քաղաքական կողմնորոշումը թեքեց դեպի Բյուզանդիա: Հայոց իշխանի դեմ դավ նյութվեց ու նա մեկուսացվեց: Օգտվելով առիթից՝ արաբական բանակը նվաճեց Հայքը:
703 թվականին Հայաստանում բռնկված հակաարաբական ապստամբությունը պարտվել էր և 705 թվականին արաբները Նախճավանի Խրամի եկեղեցում հավաքելով՝ այրել էին հայոց գրեթե ողջ ազնվականությանը…
Ահա այս պայմաններում կաթողիկոսական գահ բարձրանալով՝ Հովհաննես Օձնեցին 719 թվականին մեկնում է Դամասկոս՝ հանդիպելու արաբ Օմար խալիֆայի հետ:
Հետաքրքիր ավանդույթ է մեզ հասել Օմար խալիֆի և Հովհաննես կաթողիկոսի հանդիպումից: Տեսնելով հայոց կաթողիկոսի շքեղ հանդերձանքը՝ խալիֆը պախարակում է նրան, ասելով, թե հոգևորականը պետք է համեստ կենսակերպ ունենա: Հովհաննես Օձնեցին խալիֆին պատասխանում է, որ ինքն էլ ներկայացնում է իշխանություն և իր հպատակների վրա ազդելու միջոց է սոսկ իր հագուստը: Ու մերկանալով խալիֆի դեմ՝ ի ցույց է դնում շքեղ հագուստի տակից հագած այծի մազից պատրաստած քուրձը:
Հայտնի չէ, թե որքանով է ճշմարտացի այդ ավանդույթը, համենայնդեպս, Հովհաննես Օձնեցին համաձայնության եկավ և պայմանագիր կնքեց արաբական խալիֆի հետ հետևյալ կետերով.
Ա. Արաբները թեթևացնում են հայ եկեղեցու հարկային լուծը, դադարեցնում են կրոնական հալածանքները:
Բ. Կաթողիկոսը երաշխավորում է հայերի հնազանդությունը խալիֆայությանը:
Գ. Խալիֆը համաներում է հայտարարում ապստամբ հայ նախարարների նկատմամբ:
Դ. Արաբական խալիֆայությունը աջակցում է հայ առաքելական եկեղեցուն՝ քաղկեդոնականության և պավլիկյանների դեմ պայքարում:
Սրանով, փաստորեն, հայ առաքելական եկեղեցին ամբողջովին լծվում է արաբական խալիֆայության վարչական ապարատին: Խալիֆն անգամ զորք է տրամադրում Հովհաննես Օձնեցուն, որպեսզի վերջինս վերականգնի հայ եկեղեցու խարխլված դիրքերը երկրում:
Այսպիսով, Հովհաննես Օձնեցին իր կաթողիկոսությունն սկսեց… արաբական խալիֆայության հետ սիրախաղով: Ապա անցավ իր գլխավոր խնդրի կատարմանը՝ պավլիկյանների դեմ պայքարին:
Արտաքուստ, այս պայմանագրի մեջ որևէ բացասական բան չկա: Բայց, սոսկ արտաքուստ…
Իրականում, եթե ուշադիր ընթերցենք պայմանագրի կետերը, ապա պարզ է դառնում հետևյալը.
Ա. Հայ եկեղեցին ամրագրում է արաբների իրավունքները հայության և Հայաստանի նկատմամբ:
Բ. Հայ եկեղեցին արտոնություններ է ստանում (հարկային, դավանաբանական և այլն) խալիֆայությունից: Եկեղեցին, այլ ոչ հայությունը:
Գ. Հայ եկեղեցին լծվում է հայությանը արաբներին հնազանդեցնելու գործին, և դա անում է արաբական զորքի միջոցով:
Դ. Հայ ժողովուրդը արաբական հսկայածավալ կայսրության մեջ դառնում է… կրոնական համայնք:
Ահա Հովհաննես Օձնեցի կաթողիկոսի ողջ «ձեռքբերումները…»:
Պավլիկյանների մասին բազում աշխատություններ կան հրատարակված, բայց ցավոք, նրանցից ոչ մեկը սպառիչ պատասխան չի տալիս նրանց մասին ծագած հարցապնդումներին:
Ամեն դեպքում՝ պարզ է մեկ բան. Պավլիկյանները սովորական քրիստոնեական աղանդ չէին: Նրանց գաղափարախոսությունն առհասարակ որևէ աղերս չուներ քրիստոնեության հետ: Գուցե և՝ Պավլիկյանները Հայաստանում 301-ից հետո իրենց գոյությունը պահպանած արորդիներն էին՝ հին դավանանքի մարդիկ, ովքեր ապրում էին առանձնացված համայնքներով:
Արաբական արշավանքների արդյունքում, երբ թուլացավ հայ առաքելական եկեղեցին՝ նրանք ակտիվացան ու շատերը դուրս գալով թաքստոցներից՝ բացեիբաց հայտարարեցիրն իրենց գաղափարախոսության և դավանանքի մասին:
Ահա թե ինչ խնդիր պետք է լուծեր Հովհաննես Օձնեցին. Այն նույն խնդիրը, ինչ իր առջև դրել էր 301 թվականին Գրիգոր Պարթևն ու լուծել… Հայաստանում արմատախիլ անել ազգային դավանանքն ու ամրապնդել քրիստոնեության, հայ առաքելական եկեղեցու դիրքերը:
Բացի այդ՝ կաթողիկոսը պետք է պայքարեր նաև քաղկեդոնականության դեմ, որ օրեցօր աճում ու հզորանում էր Հայաստանում՝ պատվար ունենալով Բյուզանդական կայսրությանը:
Իր ծրագրերը կյանքի կոչելու համար, Հովհաննես Օձնեցին իր գահակալման ընթացքում երկու եկեղեցական ժողով հրավիրեց՝ 720 թվականին Դվինում, ուր ընդունվեց 32 կանոն, և 726 թվականին՝ Մանազկերտում: Մանազկերտի եկեղեցական ժողովը հիմնականում բանաձևեր ընդունեց քաղկեդոնականության դեմ: Այս եկեղեցական ժողովը փորձ արեց նաև հայ առաքելական եկեղեցուն միացնել ասորի եկեղեցին: Սա, բնականաբար կատարվեց խալիֆայության անմիջական հանձնարարականով ու հովանու ներքո, քանզի արաբական խալիֆայությանը ձեռնտու էր արևելքում հակաքաղկեդոնական, իմա՝ հակաբյուզանդական ալիքի բարձրացումը: Իսկ Հայոց կաթողիկոսը ոչ միայն արաբական խալիֆայության հուսալի ու շահագրգիռ դաշնակիցն էր, այլև, ըստ էության, նաև գործակալը:
Բնականաբար, այս ժողովները չբավարարվեցին միայն կանոնների ընդունմամբ: Նրանցում նաև սահմանվում են խստագույն պատիժներ՝ այդ կանոններից շեղվողների համար:
Ժողովներում ընդունված օրենքների ժողովածուն Հովհաննես Օձնեցին հրապարակեց առանձին աշխատությամբ, որ կոչվում է «Կանոնագիրք Հայոց»: Ի դեպ, ՙԿանոնագիրք Հայոցը՚ մինչ օրս աննշան փոփոխություններով ու լրացումներով, կիրառում է հայ առաքելական եկեղեցին իր ներքին կանոնակարգում:
Ավելորդ չէ նկատել, որ Հովհաննես Օձնեցու ՙԿանոնագիրքը՚ հետագայում սկզբնահիմք ծառայեց թե Մխիթար Գոշի, թե Սմբատ Հեթումյանի դատաստանագրքերի համար:
Առհասարակ, բացի Կանոնագիրքը, նրա անմիջական նախաձեռնությամբ կամ պատվերով Հայաստանում գրվեցին կրոնական-աստվածաբանական մի շարք այլ աշխատություններ ևս: Նա անձամբ կազմեց իր ՙԳիրք թղթոց՚ աշխատությունը, Գրիգորիս Արշարունի եպիսկոպոսը նրա պատվերով գրեց «Ընթերցուածոց մեկնութիւնը»:
Անձամբ Հովհաննես Օձնեցուց պատմագիտությանն է հասել բազում աշխատություններ, որոնցից ամենաարժեքավորը, ինչ խոսք՝ «Ընդդեմ Պավլիկյանց» աշխատությունն է:
Բնականաբար, այս աշխատությունը գրված է միակողմանի, զուտ կրոնական տեսակետից և եկեղեցու շահերից բխած, որում պավլիկյանները մեղադրվում են աշխարում եղած ու չեղած բոլոր մեղքերի մեջ:
Ամեն դեպքում, թեկուզ և կողմնակալ, այս գործի միջոցով այսօր հնարավոր է գոնե մոտավոր պատկերացումներ կազմել պավլիկյանների կյանքի ու գործունեության, գաղափարախոսության մասին:
Օձնեցին նաև աշխատություններ գրեց, որով կարգի էր գցում հայ եկեղեցու կանոնակարգը, ծիսակարգը, արարողակարգը: Նա նաև բազում շարականների, ժամերգությունների, հոգևոր այլ երգերի հեղինակ է:
Իր առաքելությունը համարելով կատարված՝ Հովհաննես Օձնեցին նախ տեղափոխվեց հայրենի գյուղ՝ Օձուն, ապա և հրաժարվելով կաթողիկոսական գահից՝ կյանքի վերջին ամիսներն անցկացրեց մենության ու ճգնության մեջ՝ այստեղ ևս նմանվելով Գրիգոր Պարթևին: Կոնկրետ ի՞նչն էր գահից հրաժարվելու պատճառը, դժվար է ասել: Հավանաբար՝ ծանր հիվանդությունը, քանզի նա ընդամենը մի քանի ամիս է ապրել գահազուրկ:
Հովհաննես Օձնեցին մահացավ 728 թվականի ապրիլի 17-ին և թաղվեց իր կառուցած Արդվիի փոքրիկ եկեղեցու բակում: Նրա շիրիմի վրա հետագայում դամբարան կառուցվեց, իսկ հայ առաքելական եկեղեցին Հովհաննես Օձնեցուն սրբերի դասը կարգեց: Նրա հիշատակը Հայ առաքելական եկեղեցին նշում է Մեծ պահքի չորրորդ կիրակիին նախորդող շաբաթ օրը:
Հովհաննես Օձնեցու կյանքի վերջին օրերի մասին հայ եկեղեցին բազում հրաշագործություններ հյուսեց: Իբր, նա Օձունի մերձակա Արդվի գյուղում, ուր իր համար փոքրիկ եկեղեցի ու դամբարան էր պատրաստել, շրջում էր, երբ իր վրա հարձակվեց հսկայական վիշապը: Չերկնչելով՝ Օձնեցին խաչակնքում է և Վիշապը քարանում է:
Բնականաբար, այս պատումն ավելի հին արմատներ ունի: Ինչևէ, մինչ օրս Արդվիում մարդիկ մատնացույց են անում Օձի Պորտը՝ քարացած վիշապին, որի պորտից բուժիչ ու կենարար աղբյուր է բխում:
